پارازیت در حوزه ارتباط
By:
May 6, 2015
پیش نگاه
تعلیم و تربیت را هرگونه تعریف کنیم و آن را در هر ساختار و با هر محتوایی ارائه دهیم و عناصر و ارکان آن را هرگونه فهرست نماییم، «ارتباط» پایه قویم و البته نامریی آن است.
در این نکته تردید نمی‌افکنیم که تعلیم و تربیت باید معطوف به عناصر «زمان فهمی»، «نیازجویی»، «ارزش‌مداری»، و «مخاطب‌گستری» به تعیین خط‌مشی و اهداف بپردازد، برای تحصیل و تحقق اهداف مورد نظر به نگارش برنامه زمانمند همت گمارد، استادان مسلط و مبتکر را برای تسریع و تسهیل امور به خدمت گیرد، در حین انجام و اجرای برنامه، نسبت به کارآیی آن، ارزیابی‌های موشکافانه و عیب‌یابانه را در دستور کار قرار دهد، به تناسب گذشت زمان و با عنایت به سیالیت آن از یک سو و مسیر و ساخت مسائل و نوشوندگی مباحث، معلمان را به نوآموزش‌های ترمیم‌گر و تقویت‌ساز، تجهیز کند و بین دانش و نیازهای جامعه پلی از ارتباط بزند تا انگیزه فراگیران برای یادگیری فزونی یابد و این‌گونه مسیر تعالی و تکامل آموزش و پرورش طی شود؛ اما در این نکته تردید جدی روا می‌داریم که معلمان ـ هر چند به لحاظ دانشی از تبحر ستودنی بهره‌مند باشند ـ فارغ از اینکه بتوانند یا نتوانند اصطلاحاً با مخاطب خویش ارتباط برقرار نمایند، در تحقق هدف‌های تعلیمی و تربیتی کامیاب باشند!
پدید آمدن دانش ارتباطات می‌خواهد این حلقه مفقوده و مرییِ گریز را نه فقط در حوزه دانش و تربیت که در همه حوزه‌ها فرایاد آورد و بر اهمیت آن تأکید ورزد؛ پس شایسته است که استادان محترم معارف نیز با تجهیز اجمالی به این دانش، دانش خویش را آسان‌تر در اختیار دانشجویان قرار دهند.
نگاه
یکم. همه ما یک فهم ارتکازی از واژه «ارتباط» در اختیار داریم، اما کارشناسان فن می‌گویند: انتقال اطلاعات و معانی از شخصی به شخص دیگر را ارتباط گویند. این انتقال به وسیله هر نوع رفتاری که در امر مبادله اطلاعات و معنا مؤثر باشد، صورت می‌گیرد.[1]
دوم. ارتباط یا روابط می‌تواند در اشکال گوناگون باشد: رسمی و غیررسمی، یک جانبه، دو جانبه و یا چند جانبه، نزولی یا صعودی، کلامی یا غیرکلامی، آشکار یا پنهان، و کتبی یا شفاهی. [2]
سوم. قبل از آنکه در باب موانع ارتباط سخنی گفته شود، شایسته یاد کرد است که تقریباً همه رفتارهای استاد در کلاس به نوعی در فرآیند ایجاد ارتباط، مؤثر است. حتی گاهی پاره‌ای از اموری که علی الظاهر معلم در پیشامد آن هیچ‌گونه دخالتی نداشته است، می‌تواند بر فرآیند ارتباط تأثیر بگذارد؛ مانند چیدمان صندلی‌های کلاس! اگر دانشجویان شیطنت کرده باشند و صندلی‌ها را به گونه‌ای چیده باشند که معلم عملاً نتواند تا انتهای کلاس راه برود و دانشجویان را که در دو طرف نشسته‌اند، از نزدیک ببیند، با مانع ارتباطی مواجه خواهد شد. ضمن آنکه می‌دانیم گاهی اعمال مدیریت بر کلاس باید از طریق مجاورت صورت گیرد و در چنین کلاسی اعمال مدیریت به روش «اصل مجاورت» امکان‌پذیر نخواهد بود.
نحوه صحبت کردن استاد، هدف اصلی از ارایه تکلیف، در دسترس بودن (یا نبودن) منابع معرفی شده، آسان‌یاب کردن مطلب یا دشوار کردن آن، اجازه سئوال (یا عدم اجازه) و ... می‌توانند در ایجاد ارتباط سهیم باشند.[3]
حتی گاهی عدم چشم پوشی از خطاهای ریز و جزیی که یقیناً در برقراری ارتباط تعارض ایجاد می‌نماید، اداره موفقیت آمیز کلاس را به مخاطره می‌اندازد[4] و در ارتباط اخلال ایجاد می‌نماید.
چهارم. در هر ارتباط انسانی، با چهار عنصر مواجه‌ایم که از آن تحت عنوان عناصر ارتباطات انسانی یاد می‌شود:
1. پیام‌دهنده؛ 2. پیام‌گیرنده؛ 3. محتوای پیام؛[5] 4. رسانه یا ابزار پیام‌رسانی.
پنجم. گاهی در ایجاد و برقراری ارتباط، با مشکل روبرو می‌شویم. انواع عوامل یا وسایلی که در برقراری ارتباط اخلال ایجاد می‌کند، تحت عنوان «موانع پیام» برشمرده می‌شود.[6]
موانع برقراری ارتباط
در اینجا صرفاَ مهم‌ترین موانع برقراری[7] ارتباط فهرست می‌شود و البته فرهیختگان ارجمند، تطویل و تفصیل آن را در کتب مربوط، جستجو خواهند کرد:
1. مشکلات مربوط به لهجه و زبان؛ شاید از همین روست که انبیاء به «لسان قوم»[8] سخن می‌گویند و شاید موسی(ع) در حوزه رک‌گویی یا روان‌گویی مسئله‌ای داشته که برادرش را به عنوان معاون برای پیام‌رسانی به خدا پیشنهاد می‌دهد.[9] 2. عدم جذابیت بحث؛ 3. تعصب و پیشداوری؛ 4. نبود انگیزه در پیام‌رسان یا پیام‌گیر؛ 5. عدم تسلط کافی در پردازش بحث؛ 6. قضاوت‌های ارزشی؛ 7. دخالت عواطف و هیجان‌ها؛ 8. ملاحظات سیاسی؛ 9. ناتوانی در قدرت بیان؛ 10. نقش گروه‌های غیررسمی و نفوذ از پشت صحنه؛ 11. جدال و ستیزه[10]؛ 12. تلقی برد و باخت از بحث؛ 13. تفاوت پایگاه‌های اجتماعی طرفین: استاد در کلاس درس فقط استاد است، نه امام جمعه یا قاضی یا نماینده مجلس و .... در واقع استاد باید قادر به تفکیک نقش باشد. حضرت علی(ع) در نامه به مالک اشتر[11] خود را امیرالمؤمنین می‌خواند و در نامه به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) خود را پدر: «... من الوالد الفان».[12]
نتیجه
به صورت گذرا بر این نکته تأکید می‌شود که کند و کاو در باب چگونگی ایجاد ارتباط با دانشجو و شناخت موانع ارتباطی، یکی از ضروری‌ترین کارهاست و به‌جاست که متصدیان امر در کنار سایر کارگاه‌ها و مهارت‌افزایی‌ها در باب تبیین و توسعه مبانی، مبادی، موانع و عوامل ارتباطی، استادان معارف اسلامی را تجهیز نمایند.
[1] . علاقه‌بند، علی، مقدمات مدیریت آموزشی، نشر بعثت، ص 37.
[2] . سرمد، غلامعلی، روابط انسانی در سازمان‌های آموزشی، انتشارات سمت، ص 126-127.
[3] . رابرت بیلر، کاربرد روان شناسی در آموزش، ترجمه پروین کدیور، مرکز نشر دانشگاهی، ص 435-436.
[4] . جان. ای گلاور و دیگران، روان شناسی تربیتی، ترجمه علی نقی خرازی، مرکز نشر دانشگاهی، ص 368.
[5] . سرمد، غلامعلی، همان، ص 128.
[6] . همان، ص 129.
[7] . همان، ص 133-134.
[8] . ابراهیم، 4.
[9] . قصص، 34.
[10] . میر کمالی، سید محمد، روابط انسانی در آموزشگاه، نشر یسطرون، ص 155.
[11] . نهج البلاغه، نامه 53.
[12] . نهج البلاغه، نامه 31.