درآمد
سؤال‌ها و شبهات سیاسی یکی از مهمترین مسائلی است که اختصاص به کلاس درس انقلاب اسلامی نداشته و در بیشتر کلاس‌های معارف اسلامی همواره محل بحث و چالش میان استادان و دانشجویان بوده است. در این نوشتار تلاش می‌شود به صورت ساده و کاربردی و فارغ از پرداختن به حواشی بحث، بهترین روش‌های پاسخ‌دهی به سؤال‌ها و شبهات سیاسی ارائه گردد.
نکته مهمی که در این خصوص لازم است مورد توجه قرار گیرد آن است که برای پاسخ به شبهات، صرفاً مرحله مواجهه استاد با شبهه و توانایی او در حل مسائل مطرح نیست و لازم است استاد پیش از آن نیز رفتار یا اقدماتی را انجام داده باشد تا اقناع مخاطب به بهترین وجه در این مواجهه صورت گیرد؛ به عبارت دیگر پاسخ‌دهی به شبهات دانشجویان به صورت «فرایند» است و نمی‌توان فقط به مرحله شیوه پاسخ‌دهی به دانشجو اکتفا نمود، بلکه ضروری است به این مسئله به صورت فرایندی نگریسته شود؛ که در این نوشتار تلاش می‌شود این فرایند‌ها ذیل سه عنوان: فرایند مخصوص استاد معارف اسلامی، فرایند مقبولیت‌سازی استاد در میان دانشجویان، و فرایند مواجهه با شبهه در کلاس، به صورت مختصر و البته کاربردی مورد توجه قرار گیرد.
الف. فرایند مخصوص استاد معارف اسلامی
بدیهی است که برای اقناع مخاطب در مسائل و مخصوصاً شبهات سیاسی، اقداماتی را استاد قبل از مواجهه با سؤال یا شبهه سیاسی باید انجام داده باشد، تا بتواند بهترین نتیجه را کسب نماید.
1. ایجاد بانک اطلاعاتی از آمار و مستندات
در مقالات و مصاحبه‌هایی که از تجربیات اساتید به رشته تحریر درآمده است، بر روی به روز بودن اطلاعات سیاسی استاد بارها تأکید شده و البته ضرورت این موضوع مورد قبول تمام استادان محترم است، اما آنچه در این میان حائز اهمیت بوده و توانسته نتایج بسیار مثبتی ایجاد نماید دسترسی استاد به اطلاعات و آمار در موضوعات مختلف است؛ چرا که در بسیاری از سؤال‌های سیاسی، استناد به آمارها و مستندات مختلف در اقناع مخاطب تاثیر بسزایی داشته است. برای مثال یکی از سؤال‌هایی که امروزه مطرح می‌گردد بحث سیاسی شدن واکسیناسیون است و این شبهه مطرح شده که تمام کشورهای غربی واکسینه شده‌اند و کشور ایران به دلایل سیاسی شدن واکسن، از تمام آن‌ها عقب افتاده و به خاطر همین امر منجر به از بین رفتن بسیاری از ایرانیان شده است. قطعاً اگر در این مورد استاد محترم به آمار و اطلاعات واکسیناسیون در کشورهای غربی دسترسی داشته باشد می‌تواند بهترین پاسخ را بدهد مثلا کشور آمریکا سه درصد جمعیت دنیا را دارد ولی حدود بیست درصد فوتی‌های جهان را به خود اختصاص داده است این درحالی است که آنجا واکسیناسیون سیاسی نشده است!!!
یا در خصوص اطلاعات مربوط به رژیم پهلوی، دسترسی به آمار نقش مهمی در این عرصه دارد؛ برای نمونه حجم بسیاری از سؤالات در این خصوص مربوط به عدم تورم چندین ساله در دوران پهلوی به خصوص پهلوی دوم است. این امر به سادگی با دسترسی استاد به تورم سالیانه این دوران که حتی از سوی مراکز بین‌المللی ارائه شده است، قابل پاسخ است.
در این میان اما بهترین روش برای دسترسی سریع استاد به آمار، ایجاد «بانک اطلاعات» است که برای این کار لازم است استاد در لپ‌تاپ یا حتی گوشی موبایل خود پوشه‌ای را برای این امر در نظر بگیرد و هنگام مطالعه یا مشاهده آمارها و مستندات مختلف این اطلاعات را در آن درج نماید.
2. پیش‌بینی شبهه سیاسی توسط استاد
یکی از موضوعاتی که نقش مهمی در پاسخ به شبهه دارد آمادگی یا پیش‌بینی استاد برای مواجهه با شبهه است. به عبارت دیگر استاد باید اقداماتی را انجام داده باشد که این شبهه برای او تازگی نداشته و قبلاً در مورد آن تأمل کرده باشد. برای این مهم لازم است استاد چند اقدام مهم را انجام دهد:
الف: حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی: یکی از گرانیگاه‌ها و مراکز ثقل ایجاد شبهه در میان نسل جوان و دانشجویان، شبکه‌های اجتماعی است. در این فضای به اصطلاح مجازی! با ارائه اطلاعات غلط و با روش‌های فریب رسانه‌ای، موجب پدید آمدن سؤال یا شبهه می‌شود. میان شبکه‌های اجتماعی، برنامه اینستاگرام از نقش قابل توجهی برخوردار است؛ چرا که هوش مصنوعی و الگوریتم‌های خاص به کار گرفته شده در این برنامه، موجب مشاهده موضوعات خاصی برای مخاطب می‌شود و با توجه به هجمه رسانه‌ای غرب نسبت به جمهوری اسلامی طبعاً شبهات سیاسی برای تردید نسل جوان جامعه ایران، از جایگاه قابل توجهی برخوردار است. بنابراین استاد معارف اسلامی با توجه به تأکید مقام معظم رهبری برای موفقیت و اقناع مخاطب باید در شبکه‌های مجازی حضور داشته و با تحولات و فضاسازی‌های صورت گرفته آشنایی داشته باشد در این صورت هنگام مواجهه به شبهه سیاسی کاملاً مطلع است که این شبهه از چه فضا و منابعی صورت می‌گیرد. اگر چه بسیاری از استادان در این موضوع ورود داشته‌اند اما همچنان برخی از استادان عزیز در این خصوص مقاومت دارند!
ب: مشاهده مستندهای سیاسی:
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کتاب‌ها، مقالات و آثار مختلفی از سوی پژوهش‌گران مختلف در خصوص انقلاب اسلامی و تحولات آن نگاشته شده است، اما در این مدت (با توجه به اهمیت رسانه) یکی از موضوعات مهمی که نقش قابل توجهی در ایجاد سوء تفاهم‌های سیاسی داشته، مستندهایی است که در خصوص رژیم پهلوی یا انقلاب اسلامی از سوی شبکه‌هایی مثل «بی بی سی فارسی» یا «من و تو» ساخته شده است؛ مانند مستندهای: انقلاب 57، رضاشاه، تهران تا قاهره و شهبانو. با توجه به اینکه در این مستندها شگردهای رسانه‌ای خاص و پیچیده‌ای برای تطهیر پهلوی و در نهایت فریب مخاطب استفاده شده و موجب بروز سؤالات و شبهات گوناگون می‌شود، استاد محترم باید علاوه بر مشاهده این مستندها، آن‌ها را مورد تحلیل قرار داده یا از تحلیل‌ها، نقد و بررسی‌های مختلف استفاده نماید.
البته در مقابل نیز در طی این چند سال مستندهای خوب و قابل استفاده‌ای از سوی مراکز مطالعاتی و پژوهشی انقلاب اسلامی در دفاع از دستاوردهای انقلاب و در پاسخ به شبهات مطرح در مستندهای پیش‌گفته، منتشر شده است.
ج: بررسی شبهات پرتکرار و مدل‌های پاسخ داده شده به آن:
خوش‌بختانه نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در مجموعه‌های مختلف هم در قالب کتاب هم به صورت اینترنتی در سایت پرسمان به شبهات مختلفی پاسخ داده است که استاد می‌تواند با بررسی پرسش‌های پرتکرار، آمادگی خود را برای پاسخ‌دهی افزایش دهد. قابل ذکر است که تقریباً عمده سؤال‌های سیاسی که در کلاس مطرح می‌شود مشترک در همه کلاس‌هاست؛ مثلاً بحث راه آهن رضاشاه و یا بحث آب و برق مجانی اوایل انقلاب!
ب. فرایند مقبولیت‌سازی استاد در میان دانشجویان
علاوه بر مواردی که باید قبل از مواجهه با شبهه انجام شود، استاد محترم در کلاس باید فعل یا ترک فعل‌هایی را که موجب ارتقای جایگاه علمی و مقبولیت او در کلاس می‌گردد مورد توجه قرار دهد. به عبارت دیگر برخی از رفتارهای استاد موجب موضع‌گیری و حتی نفرت دانشجویان شده و این امر در مواجهه با شبهه کار را با دشواری روبرو می‌سازد.
1. اختصاص زمان برای شنیدن سخن مخالف
طبعتاً انسان‌ها دوست ندارند سخن مخالف اعتقادات خود را بشنوند، اما استاد محترم برای نیل به اهداف مقدس دروس معارف اسلامی مخصوصاً درس انقلاب اسلامی، لازم است کلاس را به گونه‌ای هدایت کند که علی‌رغم برون رفت از یک طرفه شدن کلاس، زمانی را برای شنیدن سخنان مخالف سیاسی اختصاص دهد. البته همواره به دانشجویان اطمینان دهد که پرداختن به این موضوعات موجب مسائل امنیتی و یا کسر نمره نخواهد شد. ضمن اینکه استاد قبلاً باید توجه داده باشد که دانشجویان از توهین و افترا پرهیز نمایند و به صورت آکادمیک و علمی و مستند مسائل خود را بیان نمایند. اختصاص زمان برای شنیدن سخنان مخالف، موجب ارتقای مقبولیت استاد در نظر دانشجو می‌گردد؛ چرا که در برخی موارد مشاهده شده است که علی‌رغم استفاده استاد از اطلاعات صحیح، اما همواره دانشجو در مقابل آن ایستادگی می‌نماید. اختصاص زمان برای شنیدن سخنان مخاطب تقریباً گوشه‌ای از خواسته مقام معظم رهبری در خصوص برگزاری کرسی‌های آزاد اندیشی است تا دانشجویان آزادانه سخنان خود را ارائه دهند. این امر نتایج شگرف و فراتر از انتظار در مقبولیت استاد دارد؛ امری که بنده در طی این سال‌ها بسیار مشاهده و تجربه نموده‌ام حتی این امر به یکی از معیارهای مهم دانشجویان برای یافتن استاد نمونه هنگام انتخاب واحد تبدیل شده است.
2. ارجاع به منابع و مستندات مورد قبول مخاطب
یکی از مواردی که نقش بی‌بدیلی در اقناع مخاطب دارد استفاده استاد از کتاب‌ها و مقالاتی است که پیش از انقلاب مخصوصاً توسط اطرفیان شاه به رشته تحریر درآمده است. البته نویسنده معتقد است که بسیاری از کتاب‌های چاپ شده پس از انقلاب اسلامی از درجه علمی مناسب‌تری برخوردارند اما نوع نگاه دانشجویان به این کتب، اقتضای آن را دارد که ابتدا به کتاب‌هایی که پیش از انقلاب نوشته شده‌اند ارجاع گردد، سپس کتاب‌های به روزتری مورد استفاده قرار گیرد. مثلاً کتاب دست‌نوشته‌های علم، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی و مجموعه سه جلدی دربار به روایت دربار، جایگاه خاصی در اقناع مخاطب در بی‌طرفی و عدم تعصب استاد دارد. حتی استفاده از کتاب‌هایی که توسط نویسندگان غربی نوشته شده نیز در امر اقناع مخاطب نقش مهمی دارند؛ مانند ایران بین دو انقلاب یا ایران مدرن یرواند آبراهامیان، مأموریت در تهران هایزر. بنابراین زمانی که دانشجو مشاهده می‌کند استاد در ارائه مباحث از منابع مورد قبول او استفاده می‌کند، موجب مقبولیت استاد شده و این امر زمینه بهتر اقناع مخاطب را فراهم می‌آورد.
3. پرهیز از تعصب به حزب یا جریان‌های سیاسی
از مهمترین ترک فعل‌هایی که استاد برای ایجاد مقبولیت خود در جهت اقناع مخاطب باید به آن توجه داشته باشد، متعصب بودن به شخص یا جریان خاص سیاسی است. در این گزاره از واژه تعصب استفاده شده است، به دلیل آنکه ممکن است استاد بالاخره به یک جریان سیاسی علاقه یا اعتقاد داشته باشد؛ اما استاد در کلاس باید به گونه‌ای رفتار نماید که این امر نشان دهنده تعصب او به آن شخص یا جریان سیاسی نباشد. بهترین روش برای موفقیت در این زمینه پرهیز از روشی است که در آن یک شخص یا جریان سیاسی مطلقاً بد یا مطلقاً خوب باشد و استاد برای اینکه بتواند منطقی بودن خود را برای دانشجویان نشان دهد، اگر به جریان خاص سیاسی علاقه دارد باید خطاهای آن‌ها را نیز بیان نماید و همچنین اگر به جریانی منتقد است باید نکات مثبت آن را هم بیان نماید. حتی در بررسی تحولات رژیم پهلوی اگر استاد مطلقاً به ضعف‌ها و مشکلات این دوران بپردازد بدیهی است چالش مهمی را در مقبولیت خود ایجاد کرده است و ضروری است نگاه منطقی و مستدل به مسائل مخصوصاً تحولات پس از انقلاب اسلامی داشته باشد.
ج) فرایند مواجهه با شبهه در کلاس
آخرین فرایند اقناع مخاطب در شبهات سیاسی فرایند مواجهه با شبهه است؛ که استاد در کلاس درس موظف است به بهترین شیوه اقناع مخاطب را ایجاد نماید. در این قسمت به برخی از موارد مهم اشاره می‌گردد:
1. صبر و خونسردی در مواجهه با سؤال و شبهه
صبر و خونسردی در شنیدن سخن مخالف یکی از ضروری‌ترین رفتارهای استاد در مواجهه با شبهه سیاسی است. اندک مشاهده عصبانیت استاد از سوی دانشجویان، کافی است تا اقناع دانشجویان را با مشکل اساسی مواجه نماید. عصبانیت استاد مشکلات ذیل را به وجود می‌آورد:
الف- عصبانیت استاد موجب عدم تسلط بر بحث و ارائه بهترین روش پاسخ‌دهی می‌گردد؛ حتی ممکن است در این عصبانیت رفتار غیر معقول انجام شده و موجب مشکلات متعددی گردد.
ب- در اغلب موارد دانشجویان عصبانیت استاد را حمل بر بی‌منطق بودن یا فقدان سواد و دانش کافی استاد می‌نمایند و معتقدند چون استاد نتوانسته به سؤال آن‌ها پاسخ دهد این امر موجب عصبانیت استاد شده است.
بنابراین اولین اقدام برای پاسخ به شبهات سیاسی خونسردی استاد در مواجهه با پرسش است. جالب آنکه در موارد متعددی مشاهده شده با اینکه شاید پاسخ خیلی قوی نبوده اما بردباری و متانت استاد در پاسخ‌دهی، اقناع خوبی را موجب شده است.
2. توجه به جایگاه بحث
قبل از پاسخ دادن به سؤال استاد باید توجه داشته باشد که نمی‌توان به هر سؤال دانشجو در هر جای بحث، جواب داد. اعتقاد به اینکه استاد موظف است به هر سؤال دانشجو در هر مرحله از تدریس پاسخ دهد، علی رغم به حاشیه رفتن مباحث کلاس موجب عدم اقناع مخاطب و حتی بروز سؤال‌ها یا شبهات مختلفی می‌گردد. از این رو ابتدا باید استاد توجه داشته باشد که آیا این سؤال مربوط به بحث این جلسه هست یا در جلسه‌های آینده مورد بحث قرار خواهد گرفت؛ اگر موضوع سؤال مربوط به مباحث آتی است حتماً بیان شود که به این موضوع پرداخته خواهد شد. در این خصوص ذکر دو نکته مهم ضروری است:
نکته اول: شاید از این ارجاع دادن به جلسات آینده، دانشجو احساس فرار کردن استاد از بحث داشته باشد که برای پیشگیری از این امر لازم است:
اولاً ابتدای ترم این مورد به صورت جدی بیان شود که بحث علمی زمانی موفق است که به صورت متمرکز بحث شود، بنابراین دانشجویان را آماده نماید که به صورت متمرکز بحث نمایند؛ برای مثال در بسیاری از موارد هنگام بحث از تحولات دوران رضاشاه، دانشجو به سرعت وارد مقایسه با زمان کنونی می‌شود، که استاد اگر بخواهد وارد بحث شود با مشکل مواجه می‌شود، چرا که بسیاری از مبانی و تحولات گفته نشده است و بدون بررسی آن‌ها بحث بی‌فایده خواهد بود. پس به دانشجو باید تأکید گردد که بحث امروز ما در خصوص رضاشاه است و مطالب امروز و بحث مقایسه و کارآمدی هم به صورت مفصل بیان خواهد شد.
ثانیا اگر دانشجو اصرار به پاسخ دهی داشت می‌توان در انتهای کلاس و حتی در فرصت‌های بیرون از کلاس با او وارد بحث شد.
نکته دوم: ممکن است پرسش یا شبهه سیاسی در چارچوب مباحث کلاس نباشد اما این شبهه روند همه‌گیری داشته باشد یا از مسائلی است که مانور زیادی روی آن داده می‌شود. به نظر می‌رسد استاد بهتر است زمانی را برای پاسخ‌دهی به آن در نظر بگیرد. مثلاً بحث عدم واردات واکسن از کشور آمریکا و انگلیس یا مباحث مربوط به همکاری 25 ساله ایران و چین.
بنابراین به طور کلی بسیاری از سؤال‌ها، مقدمات و مبانی خاصی دارد که باید در چند جلسه مورد بحث قرار گیرد سپس با توجه به آن مبانی شبهه پاسخ داده شود و استاد لازم نیست به هر سؤالی در هر مرحله‌ای پاسخ دهد.
3. تردید در مستندات سؤال
یکی دیگر از مهمترین مسائلی که در مواجهه با سؤال ضروری است تا به طور جدی مورد توجه قرار گیرد، تردید در مستندات سؤال است. بسیاری از سؤال‌ها و شبهات مطرح شده در کلاس‌ها از مستندات معتبر برخوردار نبوده و حتی در برخی موارد اصل شبهه یا سؤال غلط است. تجربه بسیاری از استادان انقلاب اسلامی نشان دهنده آن است که اغلب سؤال‌هایی که در کلاس پرسیده می‌شود یا سؤالی است که از استدلال منطقی برخودار نیست یا مستندات مورد ادعای آن غلط و اشتباه است. حال اگر استاد پیش از تردید در مستندات اقدام به پاسخ دهی نماید هیچ‌گاه به پاسخ اقناع کننده نخواهد رسید. برای مثال دانشجویی از استاد می‌پرسد: در دوران پهلوی، ایران از رتبه بالای علمی برخوردار بوده است یا در امضای سند همکاری 25 ساله ایران و چین سؤال می‌شود که ایران جزیره کیش را به چین به مدت 25 سال واگذار نموده است. اگر استاد این گزاره را قبول نماید قطعاً پاسخ دهی به آن دشوار می‌شود. بنابراین لازم است استاد ابتدا در ادعای دانشجو تأمل کرده و اگر لازم دید، تردید ایجاد نماید. این روش تردید در مستندات ادعا، به علاوه دسترسی استاد به آمار، بسیاری از شبهات سیاسی را پاسخ می‌دهد.
4. جواب نقضی و حلّی
در صورتی که پرسش در زمان مناسب پرسیده شود، ضروری است پاسخ ابتدا به صورت نقضی و سپس به صورت حلی باشد؛ یعنی استاد ابتدا موارد نقض سپس حل آن را بررسی نماید. برای مثال در خصوص تحولات دوران محمدرضا پهلوی معمولاً به صحبت‌های محمدرضا علیه آمریکا (چشم آبی‌ها!) در کلاس‌ها استناد می‌شود و شبهه‌ای مطرح می‌شود که اتفاقاً مواضع شاه علیه آمریکا بوده است. برای اقناع مخاطب اولا ً موارد نقض این ادعا مطرح گردد، مثلاً بحث کاپیتولاسیون یا عقد قراردادهای مختلف ایران با آمریکا، و سپس به نوع نگاه آمریکا به ایران و جایگاه محمدرضا پهلوی در آن پرداخته شود. یا در خصوص احادیث مخالف تشکیل حکومت اسلامی، ابتدا احادیثی که بر تشکیل حکومت اسلامی و جایگاه فقها تاکید دارد، آورده شود و سپس وارد مرحله حل و پرداختن به چرایی آن، بحث شود. تجربه نشان داده است پاسخ‌های نقضی معمولاً اقناع مناسب‌تری را ایجاد می‌نمایند.
5. پرداختن به همه جوانب بحث در عرصه داخلی و بین‌المللی
نگاه تک بعدی به موضوعات مورد بحث در شبهات سیاسی موجب عدم اقناع مناسب دانشجو می‌شود. متأسفانه در پاسخ‌دهی به شبهات به عرصه و روابط بین‌الملل کمتر پرداخته می‌شود. این در حالی است که اتفاقاً توجه به روابط و فضای بین‌المللی می‌تواند نتایج خوبی به بار آورد. برای مثال در اقدامات رضاشاه اگر صرفاً به فضای داخلی اکتفا شود، تنها نیمی از پاسخ داده شده است. در این گونه شبهات، باید توجه داشت که دوره رضاشاه پس از جنگ جهانی اول است که آلمان شکست خورده و به خاطر پرداخت خسارت‌های ناشی از جنگ مجبور است از اعزام مهندس یا ساخت و ساز در کشورهای دیگر از جمله ایران این منابع را تأمین نماید، پس برخی از این اقدامات ناشی از فضای بین‌المللی است نه اینکه شاه مستقیماً خواستار آن بوده باشد. یا در خصوص امضای سند همکاری ایران و چین نیز پرداختن به بحث یک جانبه‌گرایی آمریکا در عرصه روابط بین‌الملل مخصوصاً پس از جنگ جهانی دوم و تلاش برای شکستن این فضا، می‌تواند نقش مهمی در پاسخ دهی داشته باشد.
6. پرداختن به منشأ واقعی مشکلات
در خصوص سؤال‌های مرتبط با مسائل و مشکلات اقتصادی و فرهنگی امروزی، استاد لازم است ضمن تشریح فضای دیکتاتوری بین‌الملل و شکسته شدن این فضا توسط انقلاب اسلامی و به وجود آمدن تحریم‌ها، به علل داخلی و اصلی‌تر مشکلات نیز بپردازد. بسیاری از سؤال‌هایی که در این موضوع پرسیده می‌شود این است که این انقلاب یک اشتباه بزرگ بوده، یا اینکه ما انقلاب کردیم اوضاع بهتر شود اما نشد؟ استاد لازم است با شجاعت و مستدل، منشا و ریشه مشکلات را بیان نماید، نه اینکه تلاش کند اوضاع امروزی را خوب یا حتی بهتر از آلمان نشان دهد! استاد باید نشان دهد در برخی از موارد به دلایل مختلفی نظیر گسترش تفکر نئولیبرالی، از گفتمان انقلاب اسلامی فاصله گرفتیم و برای این موضوع می‌توان از دلایل قانع کننده استفاده کرد.