درآمد
دیدگاه‌های اخلاقی زمانی توانمندی و اعتبار خود را نشان می‌دهند که در شرایط بحرانی و دو راهه‌های اخلاقی، کارایی و اثر بخشی لازم را داشته باشند. امروزه ما با نظریات مختلف اخلاق هنجاری Normative ethics)) مواجهیم. دیدگاه‌های غایت‌گرا، وظیفه‌گرا و فضیلت‌محور هر کدام برای حل مسائل اخلاقی پیشنهاداتی را طرح و بر اساس نظریه خود نسخه‌های اخلاقی را تجویز می‌کنند.
در رویکرد فضیلت‌محور، فضایلی هستند که معیار عمل‌کرد اخلاقی‌اند. در نگاه غایت‌گرایانه نیز دیدگاه‌ها متفاوت است. غایت گاهی سود، لذت، منافع و گاهی نیز سعادت و فوز است؛ دیدگاه اسلامی به موارد اخیر نزدیک‌تر است. در وظیفه‌گرایی معیار کار اخلاقی انطباق با وظایف است؛ البته اینکه وظایف اخلاقی اعتبارشان از کجاست، خود مسئله‌ای مجزاست. این نظریات رایج اخلاقی در صحنه عمل باید نشان دهند که چقدر می‌تواند موجب پیشبرد اهداف اخلاقی در فرد و جامعه شوند.
پدیده کرونا ویروس یکی از میدان‌هایی است که دیدگاه‌های اخلاقی به شکل عینی و ملموس مورد محک قرار می‌گیرند و می‌توان کارآیی و اثربخشی هرکدام از نظریات موجود را بر اساس آن ارزیابی کرد. این رصد می‌تواند با نگاهی کارکردگرایانه در دو حوزه اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی باشد. نکته‌ای که در این مجال بر آن پای می‌فشاریم اذعان به این است که دیدگاه اخلاقی برخاسته از دین می‌تواند با داشتن مبانی و مؤلفه‌های واقعی نسبت به دیگر رویکردها، موفق‌تر عمل کند به ویژه توجه و تمرکز ما بر آموزه‌های اخلاق اسلامی است که نشان می‌دهد چگونه مبانی، معیار‌ها و نوع ضمانت اجرای اخلاقیات در شرایط بحرانی مثل بیماری‌های فراگیر کاراتر و مؤثرتر عمل می‌کنند.
مقصود از اخلاق دینی
وقتی از اخلاق دینی گفت‌وگو می‌کنیم، مقصود ما واقعاً چست؟ در نگرشی اسلامی محوری‌ترین عناصر این نوع اخلاق توجه به مبدأ و معاد است که می‌توان بر مدار آن به همه عناصر و اجزای اخلاق دینی پرداخت. از سویی این دو نگره در مبانی ما تأثیر به‌سزایی دارد به ویژه اینکه این مبانی از منابع اصلی دین گرفته شده باشد. در اخلاق دینی-در اینجا اسلام- سهم عمده، توجه به مبدأ و حضور و تأثیر خداوند در زندگی انسان است. خدایی که در تمام افعال و سکنات و حرکات همه فعل و انفعالات هستی و انسان حضور و ظهور دارد؛ نه خدایی که نظاره‌گر صرف است و جهان را کوک کرده و این جهان است که بدون دستکاری و دخالت الهی کار خودش را انجام می‌دهد. اخلاق دینی را باید به منابع دینی پیوند داد که منعکس‌کننده و معرفی کننده مبانی نیز هست و با هم پیوند وثیقی دارند. این منابع شامل منابع اصلی یعنی آیات و روایات اسلامی و منابع تبعی شامل تفسیر سایر علوم مرتبط است که منابع اصلی از طریق ابزار‌ها و منابعی مثل عقل بر اساس معیارهای مشخص قابل داوری است. این مبانی که شامل مبانی الهیاتی، انسان‌شناختی، ارزش‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی است خط و مشی اصلی اخلاق را رقم زده و زمینه‌ساز رفتارهای ما خواهد شد. لذا کارکردهای اخلاق دینی را می‌توان بر اساس مبانی ذکر شده تفسیر نمود.
در ادامه به کارکردهای دین در حوزه‌های اخلاق فردی خواهیم پرداخت و تا حدی نشان خواهیم داد اخلاق مبتنی بر دین به ویژه در شرایط دشوار و بحرانی که خودمحوری فزونی می‌یابد کاراتر و مؤثرتر عمل می‌کند.
کارکردهای فردی اخلاق دینی
1. حوزه اخلاق بندگی؛ یکی از مسائلی که انسان همواره نسبت به آن دغدغه دارد، نوع ارتباط او با خداست این ارتباط بستگی به نوع نگرش افراد دارد و ممکن است در شرایط مختلف متفاوت باشد؛ به ویژه در بحران‌ها ممکن است تعامل و ارتباط انسان با خداوند دستخوش تغییر شود. گاهی انسان بلاها و مشکلات را از جانب خدا می‌داند لذا لب به اعتراض گشوده و از چرایی چنین مصیبت‌ها و بلایایی سخن می‌گوید. زندگی اخلاقی و معنوی انسان نیز در چنین شرایطی گاه دستخوش تغییراتی می‌گردد. این حوادث گاهی منشأ دوری و بغض به حق و گاه اسباب نزدیکی و قرب به خداوند می‌شود و انسان را به عنوان موجودی نیازمند بیش از پیش به خداوند نزدیک می‌کند. گزارش مواجهه انسان در خوشی‌ها وناخوشی‌ها در سوره فجر آمده است: «فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ* وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهانَنِ؛[1] آرى، آدمى این‌گونه است که وقتى پروردگارش او را می‌آزماید به این طریق که عزیزش مى‌دارد و نعمتش می‌بخشد، گوید پروردگارم مرا عزیز داشته و انجام هر کارى را بر من روا دانسته است و امّا وقتى او را می‌آزماید به این طریق که روزى را بر او تنگ می‌گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار شمرده است».
بر اساس آیة فوق حالات انسان‌ها در برابر بلایا متفاوت است از این‌رو در مواجهه با بلایی چون کرونا این پرسش مطرح است که در مواجهه با این بیماری ارتباط ما با خداوند چگونه است؟ تفسیری که از نوع مواجهه با خداوند در شرایط این بیماری صورت می‌پذیرد این است که این بیماری در ارتباط با خدا می‌تواند در زیست اخلاقی افراد تأثیرگذار باشد، کسی‌که این بیماری را جلوة رحمت خدا می‌داند در تعامل با خودش، هستی و جهان، نسبت به کسی‌که این بلا را جلوه غضب خداوند می‌بیند، متفاوت است. به هر روی کرونا و بیماری‌های فراگیر شبیه آن، همواره افراد را وارد چالش‌های مذهبی و دینی می‌سازد و افراد پرسش‌های مختلفی را در این زمینه به میان می‌آورند: آیا خداوند نسبت به انسان‌ها غضب کرده است؟ آیا این بیماری اسباب تنبیه و بیداری معنوی و دینی جوامع است؟ آیا این بیماری مظهر رحمت الهی است؟ آیا خدایی که این بیماری را به جان بشر انداخته، عادل است؟ انسان‌های ضعیف و فقیر چگونه می‌توانند با این بیماری کنار بیایند؟ آیا خداوند ناظر این بندگان نیست؟ این‌ها بخشی از سؤالاتی است که در حوزه دینی و الهیاتی قابل طرح است.
البته نکتة دیگر حضور مردم در اماکن مذهبی مثل مساجد یا مراسم‌های معنوی برای انجام فرائض دینی و ارتباط با خداست. آیا انسان می‌تواند به خاطر چنین شرایطی از حضور در این اماکن پرهیز کند؟ نیاز معنوی و روحی با مسئله حفظ سلامتی چگونه قابل جمع است؟ یکی از چالش‌های اخلاقی مؤمنان در این شرایط، مسئله حضور در اماکن مقدس برای تسکین معنوی یا نشستن در خانه برای حفظ سلامتی و عدم انتقال بیماری است.
2. خودشناسی اخلاقی؛ حوادث و اتفاقات ناگوار همیشه زمینه‌ساز ظهور خلقیات و ویژگی‌های درونی افراد است. به تعبیر حضرت امیر(ع): «فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال[2]». بیماری مثل کرونا باعث می‌شود افراد به خودشناسی اخلاقی دست یابند؛ اینکه: چقدر صبورند، به چه اندازه ایثارگرند، تا چه حدی ترسو و خائفند، چه میزان راجی و امیدوار هستند و در نهایت در مواجهه با چنین شرایطی از چه ویژگی‌های اخلاقی و روحی برخوردارند و چگونه می‌توانند چنین شرایط دشواری را مدیریت کنند.
در شرایط عادی ما همواره اخلاقی عمل می‌کنیم؛ ولی در شرایط بحرانی مثل عصبانیت در محیط خانه، برآورده نشدن انتظارات و بسیاری از حوادث از جمله مرگ و رنج و نیز بیماری مثل کرونا بیشتر محک اخلاقی خواهیم خورد:
خوش بود گر محک تجربه آید به میان
تا سیه‌روی شود هر که در او غش باشد
یعنی وقتی میدان ابتلا و امتحان پیش آید بر اساس فرموده امام حسین(ع): «ْفَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّیانُون[3]». اتفاقاتی را که در جوامع مختلف از جمله جامعه غرب مشاهده می‌کنیم، نشانه نوعی خودخواهی و خودمحوری است که هر کس می‌خواهد تنها گلیم خود را از آب بیرون بکشد و عنایتی به حقوق دیگران ندارد. اما در نگاه دینی چنین خودمحوری مطرود است و این‌گونه نیست بلکه ما به حکم وظیفه باید مراقب دیگران باشیم و صفاتی چون احسان، گذشت و ایثار در چنین شرایط بحرانی سرلوحه امور ما باشد از این جهت افراد می‌فهمند که تا چه حد می‌توانند اخلاقی رفتار کنند. در اصل مسئله دین می‌تواند موجد چنین رفتاری باشد چرا که در چنین شرایطی ضمانت اخلاق حائز اهمیت است از این جهت ما در فضای کرونا با نوعی محک اخلاقی مواجهیم که در اخلاق فردی است مثلاً با توجه به شرایطی که پیش می‌آید، در معرض خدمت‌رسانی به کسانی واقع می‌شویم که از این وضعیت آسیب‌دیده‌اند هر چند که خودمان در معرض ابتلا به بیماری قرار بگیریم.
3. خود مراقبتی؛ یکی از مشکلاتی که این‌روزها جامعه کرونازده ما را تهدید می‌کند، بی‌تفاوتی نسبت به خود و سلامتی خویش است. برخی افراد سهل انگارانه خود را در معرض این بیماری قرار داده و اصلاً توجهی به توصیه‌های ایمنی نمی‌کنند. این افراد جدای از اینکه خود را در معرض بیماری قرار می‌دهند، باعث می‌شوند دیگران نیز دچار مشکلاتی شده و به جهت اجتماعی نیز به دیگران لطمه می‌زنند. ما در تعامل با «خود» باید ارزش و قدر خویش را در نظر گرفته و با یک «خود احترامی» و «خود ارزشمندی» دوست باشیم. مهربانی با خود و مراقبت از سلامتی جسمی و روحی یکی از باید‌های اخلاق دینی است که همواره مورد توجه قرار دارد. اینکه قرآن می‌فرماید: «قُوا أَنْفُسَكُمْ[4]» و «عَلَیكُمْ أَنْفُسَكُمْ[5]» هم دلالت بر مراقبت روح و نفس دارد و هم دلالت بر مراقبت جسمی؛ که به عنوان یک اولویت در این کتاب الهی یاد شده است. عدم چنین مراقبت معنوی و روحی افراد را دچار افسردگی کرده، باعث می‌شود- آن‌چنان که در گزارش‌های رسانه‌ها آمده- افراد به‌خاطر خسته شدن از شرایط محدود کننده کرونا و حالت‌های وسواسی و افسردگی، خودکشی کنند یا به خود آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد کنند یا اینکه برخی افراد خود را از ترس این بیماری به شدت حبس و زندانی کرده‌اند.
4. دل‌آرامی و اطمینان قلب؛ یکی از مسائلی که همواره می‌تواند افراد را در شرایط سخت و بحرانی آرام کند توجه به خداوند به عنوان عنصر امیدبخش است.
گزارش‌ها از شرایط روحی و روانی افراد در کشورهای مختلف، حاکی از بحران‌های روحی شدید مثل اضطراب، استرس، افسردگی و نگرانی به واسطة ظهور این بیماری است از این‌جهت دین می‌تواند زمینه‌ساز ارتباط معنوی انسان و خدا شده و با تفسیری که از ابتلائات و رنج‌های انسان ارائه می‌کند، زمینه‌ساز معنابخشی به زندگی و آرامش افراد گردد. بخش مهمی از اضطراب افراد در شرایط دشوار زندگی به ویژه کرونا، عدم دستیابی به معنای صحیح از زندگی است که در پرتو دین قابل تحقق است.
5. امیدواری؛ یکی از مسائل مهمی که در شرایط بحرانی به ویژه در بیماری کرونا مهم است، مسئله امیدواری و عدم یأس است. این مسئله به ویژه درباره کسانی که گرفتار بیماری شده‌اند بیشتر حائز اهمیت است؛ افراد مسئولند از ایجاد حس ناامیدی برای چنین بیمارانی به شدت پرهیز کنند. اخلاق دینی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی در این زمینه نیز می‌تواند کارگشا باشد. البته روح امیدی که در تعالیم اسلامی آمده مبتنی بر رحمت و عنایت الهی است و در جهان‌بینی اسلامی مؤمنان همواره باید خود را در سایه رحمت الهی بدانند؛ چنانچه در آیه شریفه «وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِاللَّه[6]» را «أَیْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِهِ؛[7] یعنی از رحمت خدا ناامید نشوید» معنا کرده‌اند.
در این صورت افراد به واسطه شرایط بحرانی همه چیز را تمام شده نمی‌انگارند و چشمشان به روزنه‌های خیر و رحمت از جانب خداوند است که زمینه فرج و گشایش را در سخت‌ترین شرایط فراهم می‌کند. معنای این سخن آن است که افراد در دشواری‌ها همواره نیازمند حمایت فوق‌العاده و برتر هستند که در نگاه دین این عنصر، خداوند است که می‌تواند امیدبخش افراد در این شرایط باشد. از این جهت در ایام کرونا میل به دینداری و ذکر و یاد خدا بیش از پیش به چشم می‌خورد.
نتیجه
از مهم‌ترین مسائلی که در بحران کرونا می‌توان از منظر اخلاقی به آن پرداخت، ارتباط افراد با خود و مدیریت تنهایی و مقابله با مسائلی چون ترس، ناامیدی، یأس و ایجاد انگیزه و امیدواری است.
یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند منجر به بهبود رابطه افراد با خودشان در شرایط کرونا شود عنصر دین است. دین بر اساس مبانی الهیاتی و انسان‌شناختی، با ایجاد باورهای بنیادین به خداوند و تنظیم حیات انسان با حضور خداوند در صحنه زندگی، افراد را امیدوار و از ترس، استرس و نگرانی‌های بی‌جا می‌رهاند.
در اخلاق دینی ارتباط معنوی انسان با خداوند و تکریم خویشتن، می‌تواند زمینه‌ساز بهبود وضعیت روحی افراد شده و در مدیریت تنهایی و اضطراب مهارت‌های بیشتری کسب کنند. این ویژگی در اخلاق مبتنی بر دین نمود بیشتر و پایاتری دارد. از طرفی شرایط کرونا زمینه‌ساز محک اخلاقی افراد است تا بر اساس قرار گرفتن در چنین شرایط دشواری، نگرش‌ها و نقاط ضعف و قوت اخلاقی خود را بازشناسند.
پی‌نوشت‌ها
[1]. فجر:15و16.
[2] . الكافی، ج8، ص23، خطبة الوسیله.
[3]. بحار الأنوار، ج44، ص383.
[4] . تحریم:6.
[5] . مائده:105.
[6] . یوسف:87.
[7]. مجلسی، مرآةالعقول، ج۱۰، ص۴۶، ح24.