Send to friend
درآمد
بدون تردید یکی از حوادثی که در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران نقش پر رنگی داشت و منجر به قیامی عمومی در ایران شد، واقعه 19 دی 1356 بود. واقعه‌ای که به تعبیر مقام معظم رهبری، هم باید از خود آن حادثه و هم محتوا و مضمونش، نگهبانی و پاسداری کرد و آن را زنده نگه‌داشت؛ چرا که حماسه 19 دی یکی از نقطه‌های اوج حیات ملت ایران بود. [2]
در این نوشتار، به نقش مبانی دینی مؤثر در شکل‌گیری این واقعه که نشانگر دینی بودن حرکت مردم در آن رویداد تاریخی است، پرداخته خواهد شد. پس هدف نوشتار حاضر، پرداختن به اصل حادثه و جریان تاریخی آن نیست که پیشتر در نوشته‌های مختلف به آن پرداخته شده است؛ بلکه بیشتر تکیه و تمرکز بر مبانی دینی این حرکت است که برگرفته از مبانی حضرت امام خمینی؟ره؟ است. حرکتی که چنان مردم را تحت تأثیر قرار داده بود که به گفته یکی از شاهدان عینی ماجرا، صبح روز دوشنبه 19 دی 1356، در پی توهین روزنامه اطلاعات، «آن‌چنان بازارها و مغازه‌ها حتی در تهران و به‌ویژه در قم تعطیل بود كه انسان یاد روز عاشورا می‌افتاد».[3]
اما آنچه اهمیت این واقعه را بیشتر نشان می‌دهد، و می‌بایست در تحلیل‌ها مورد توجه قرار گیرد، حضور یک رهبر و مرجع دینی همچون امام خمینی؟ره؟ بود که با ویژگی‌های منحصر به فرد، توانستند حرکتی دینی و متکی بر مبانی دینی را آغاز و تا افول کامل رژیم پهلوی ادامه دهند. مقام معظم رهبری درباره عظمت حادثه 19دی می‌فرمایند: «رهبر این حرکتِ عمومی، یک مرجع تقلید بود؛ یک روحانی بزرگ، یک شخصیّت برجسته مبلّغ و مروّج مبانی معرفتی دینی. این رهبر بزرگ از روز اوّلِ مبارزه هم مردم را به دین دعوت می‌کرد؛ از اوّل مبارزه، از سال ۴۱، دعوت امام متّکی به مبانی دینی بود و اگر اعتراض می‌کرد، اگر پیشنهاد می‌کرد، همه متّکی به مبانی دینی بود. پس حرکت مردم اساساً حرکتی دینی بود، به خاطر اینکه با رهبری امام بود، با تعلیم و هدایت و راهنمایی امام بود و امام یک مرجع تقلید بود، یک روحانی برجسته بود و کار امام از اوّل متّکی به مبانی دینی بود؛ این یک نکته بسیار مهمّی است»[4]. با توجه به این تحلیل مهم مقام معظم رهبری، تکیه بر مبانی دینی حرکت تاریخی امام، از هر عنصر دیگری در پرداختن به حادثه 19 دی ماه مهم‌تر بود؛ چرا که یک روحانی و مرجع تقلید برجسته، به عنوان پیش‌قراول حرکت مردم در آن واقعه، نقش ممتازی در به ثمر رسیدن این نهضت داشت.
مبانی دینی حرکت 19 دی 56
هر چند مبانی دینی حرکت19 دی، و کل رویدادهای تاریخی که حضرت امام در آن نقش ایفا کردند، متعدد است، اما در اینجا به برخی از مهم‌ترین آن‌ها پرداخته خواهد شد که بدون تردید، اگر این‌ها نبودند، انقلاب اسلامی ایران به ثمر نمی‌رسید:
الف) قیام برای خدا
یکی از اصلی ترین و مهم ترین مبانی دینی مؤثر در اندیشه و حرکت حضرت امام در حوادث مختلف قبل از انقلاب تا شکل‌گیری انقلاب اسلامی، قیام برای خدا بود که می‌توان آن را مبتنی بر جهان‌بینی وی و نگاه توحیدمحور ایشان دانست. مقام معظم رهبری در باب این مبنای مهم می‌فرمایند: «امام خمینی از دوران جوانی یک انسان تحوّل‌خواه بودند که نشانه آن عبارت است از همان یادداشتی که ایشان در دوران جوانی در دفتر مرحوم وزیری یزدی نوشته‌اند. در آن نوشته، ایشان آیه شریفه «قُل إِنَّما أَعِظُکُم بِواحِدَةٍ أَن تَقوموا لِلَّهِ مَثنى وَ فُرادى[5]» (را ذکر می‌کنند) که عموم را به قیامِ لله دعوت می‌کند؛ یک چنین روحیه‌ای در ایشان وجود داشت».[6] همچنین شهید مطهری، خاطره جالبی از این نوع نگاه حضرت امام- که نشان‌دهنده حرکت ایشان و قیامشان برای خدا بود- تعریف می‌کند که به جرأت می‌توان ادعا کرد همین مبانی برخواسته از اسلام و مکتب معصومین؟عهم؟ که در امام خمینی؟ره؟ به عنوان یک رهبر دینی و مذهبی متبلور بود، باعث پیروزی انقلاب اسلامی ایران شد. هنگامی كه امام خمینی؟ره؟ از عراق به پاریس رفتند، عدّه‌ای از بزرگان به دیدار ایشان شتافتند، یكی از آن‌ها علّامه شهید مرتضی مطهّری بود. شهید مطهّری پس از این ملاقات به ایران بازگشت، دوستانش از او پرسیدند: از پاریس چه دیدی؟او در پاسخ گفت: من كه قریب دوازده سال در خدمت این مرد بزرگ تحصیل كرده‌ام، باز وقتی در سفر به پاریس، به ملاقات و زیارت ایشان رفتم، چیزهایی از روحیه او درك كردم كه نه فقط بر حیرتم، بلكه بر ایمانم نیز اضافه كرد زیرا «چهار آمَنَ»، چهار مصداق ایمان را در وجود امام دیدم:
1. آمَنَ بِهَدَفِهِ: «امام خمینی به هدفش ایمان دارد»، اگر دنیا جمع بشود نمی‌تواند او را از هدفش منصرف كند.
2. آمَنَ بِسَبِیلِهِ: «به راهی كه انتخاب كرده ایمان دارد»، امكان ندارد او را از این راه، منصرف كرد، شبیه همان ایمانی كه پیغمبران به هدف و راه خود داشتند.
3. آمَنَ بِقَوْلِهِ: «به گفتارش ایمان دارد»، در همه رفقا و دوستانی كه سراغ دارم، احدی مانند ایشان به روحیه مردم ایران، ایمان ندارد، به ایشان نصیحت می‌كنند كه آقا كمی یواش‌تر، مردم دارند سرد می‌شوند و از پای در می آیند می‌گویند: نه! مردم این جور نیستند كه شما می‌گویید، من مردم را بهتر می‌شناسم و ما می‌بینیم كه روز به روز صحّت سخن ایشان بیشتر آشكار می‌شود.
4. بالاتر از همه، آمَنَ بِرَبِّهِ: «به پروردگارش ایمان دارد»، در یك جلسه خصوصی، ایشان [امام] به من گفت: «فلانی! این ما نیستیم كه چنین می‌كنیم، من دست خدا را به وضوح حسّ می‌كنم»، آدمی كه دست خدا و عنایت خدا را حسّ می‌كند و در راه خدا قدم بر می‌دارد، خدا هم به مصداق: «اِنْ تَنْصُرُوا الله ینْصُرْكُمْ؛ اگر خدا را یاری كنید، خدا شما را یاری می‌كند»[7] بر نصرت او اضافه می‌كند. تزلزل در امام راه ندارد. من این‌گونه تأییدی را به وضوح در امام می‌بینم، او برای خدا قیام كرده و خدای متعال هم قلبی قوی به او عنایت كرده است كه اصلاً تزلزل و ترس در آن، راه ندارد.[8]
ب) معنویت گرایی و ارتباط با خدا
طبعیتا زمانی حرکت و قیامی می‌تواند برای خدا باشد، که شخص قیام کننده و راهبر، خودساخته و دارای معنویت و ارتباط مستحکم با خدا باشد. چنان که واضح و مبرهن است یکی از ویژگی‌های اساسی و بنیادین نهضت امام خمینی؟ره؟ نسبت به سایر انقلاب‌های بزرگ جهان که باعث ماندگاری آن تاکنون شده، معنویت‌گرایی آن است. بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران با الهام از راه و روش پیام‌آوران الهی و هادیان پیشرو با توجه به بحران معنویت و گسترش فساد و ضرورت‌‌‌‌های زمان، با تلفیق معنویت و سیاست در راه مبارزه و ایجاد انقلاب، راهی جدید پیش روی انسان‌های وامانده در راه و سرخورده از مکتب‌های مادی و الحادی آن زمان قرار داده و با برهم زدن معادلات مختلف و با دستانی خالی و بدون اتکای به قدرت‌های مادّی، با همین معنویت گرایی، تحولی عظیم و شگرف در جهان به وجود می‌آورد و با پیروزی بر رژیمی تا دندان مسلح و برخوردار از حمایت‌های قدرت‌های بزرگ، نظامی بر اساس ارزش‌های والای معنوی به وجود آورده و راهی نو، فراروی آزادی‌خواهان و عدالت‌جویان جهان قرار می‌دهد.[9] به گونه‌ای که می‌توان امام را احیاگر معنویت در عصری دانست که دین و معنویت به ورطه فراموشی سپرده شده بود و ایشان آن را احیا کرد. مقام معظم رهبری در یکی از سخنرانی‌های خود در این باره می‌فرمایند: «در حالی كه معنویت و ارزش‌های اخلاقی در دنیای معاصر افول كرده بود و به مادّه و جسم بهای بیشتری داده می‌شد امام عزیز معنویت را زنده كردند».[10]
و قطعاً اگر این مبنا و عامل اصلی مثل معنویت و ارتباط با خدا در ایشان وجود نداشت بعید بود انقلاب اسلامی به ثمر برسد. چنان‌که مقام معظم رهبری نیز به این نکته کلیدی و مهم اشاره کرده و می‌فرمایند: «اگر امام؟ره؟، آن عوامل اصلی معنویت، ارتباط با خدا، کار برای رضای او، تقوا و انجام تکلیف را نمی‌داشت، نه انقلاب به پیروزی می‌رسید، نه شما مردم این‌گونه عاشقش می‌شدید، نه می‌توانست این طوفان را در دنیا به وجود آورد، و نه قادر بود در مقابل تهدید و ارعاب دشمن، مثل کوه بایستد».[11]
رمز این پیروزی را می‌توان در ارتباط ایشان با خدا دانست. اگر در حرکت19 دی و دیگر وقایعی که امام خمینی؟ره؟ با رهبری خود، آن را مدیریت کردند، بنگریم، مبنای دینی که این انقلاب را به ثمر رساند، بسیار مشهود است و نظریات دیگری که انقلاب مردم ایران در سال 57 را به نفع خود مصادره می‌کردند را کنار می‌زند؛ چنان که مقام معظم رهبری بر این باورند که «اگر در مجموعه ذی‌قیمتی كه شخصیت معنوی امام؟ره؟ را تشكیل داده بود، عنصر عبودیت و اخلاص وجود نمی‌داشت او به این موفقیت‌ها نمی‌رسید. بنابراین، كار‌های انجام شده، خیلی عظیم‌تر از آن است كه شخصیتی با همه آن خصوصیات -منهای ارتباط با خدا - بتواند آن كارها را انجام دهد. امام كه توانست این حركت عظیم را در دنیا به وجود آورد، به خاطر آن بود كه با خدا ارتباط داشت و در این راه، ملاحظه هیچ چیزی را نمی‌كرد. امروز كه او در میان ما نیست، سیل اعتراف‌ها و تعریف‌ها سرازیر شده است و همه دنیا به اقدام عظیم او كه اقیانوس انسان‌ها را به حركت در آورد معترفند. این كار بزرگ، تنها در سایه قاطعیت، اراده، هوش، شجاعت، تیزبینی و آینده‌نگری به وجود نیامد؛ این خصلت‌ها قادر نبودند این طوفان عظیم را پیش آورند؛ عنصر اصلی، ارتباط با خدا و كمك خواستن از او بود كه نام امام؟ره؟ و كار او را در تاریخ جاودانه كرد».[12]
ج) توجه به جامعیت دین اسلام
از دیگر جنبه‌هایی که در وقایع مهم قبل از انقلاب اسلامی، و حرکت‌هایی که حضرت امام در آن‌ها نقش رهبری نهضت را از سال 1341 ایفا کردند، پررنگ و کلیدی بود، می‌توان به توجه به ابعاد مختلف دین اسلام و نگاه جامع‌گرایانه به آن در اندیشه و سیره عملی حضرت امام اشاره کرد؛ چنان که ایشان برای نمونه در بحث دفاع از پیوند دین و سیاست و همچنین ضرورت تشکیل حکومت اسلامی، بر اساس همین جنبه از اسلام که به تعبیر ایشان «والله اسلام تمامش سیاست است»[13]؛ اسلام را دینی جامع معرفی می‌کرد تا به انقلابیون و مردم نشان دهد که اسلام، توان اداره زندگی اجتماعی افراد را دارد؛ به شرط اینکه به اصول و آموزه‌های آن عمل شود؛ و به تعبیر مقام معظم رهبری، اسلام عمل باشد. با این توجه، ایشان معتقد بودند اسلام یک دین تمام شمول هم در حوزه هستی‌شناسی و معرفت نسبت به دنیا، هم در حوزه اخلاق و عرفان و هم در حوزه عمل اجتماعی و رفتار فردی و سیاسی است که دارای برنامه و توجه کافی است. بسیاری از متفکران معتقدند که اسلام فقط در حوزه اعمال و فقه فردی دستور دارد و متکفل سایر حوزه‌های اجتماعی و زیست سیاسی مردم نمی‌شود. تفاوت نگاه امام در اینجاست که ایشان همه حوزه‌ها را درنوردید؛ هم در حوزه توحید پیشگام بود و هم در حوزه عرفان یکی از بزرگترین صاحبان مکتب عرفانی خصوصاً عرفان سیاسی بود که آن را بنیان‌گذارد. علاوه بر این، امام در تلفیقی که بین کلام و فقه به‌وجود آورد، نظریه ولایت فقیه را تقویت کرد و به مرحله عمل اجتماعی رساند؛ با اینکه در گذشته شاهد شکل‌گیری آن در فرهنگ و اجتماع نبودیم. در واقع امام خمینی؟ره؟، این نظریه را در مرحله عمل اجتماعی و سیاسی با فرماندهی جریان انقلاب و به‌راه‌انداختن یک جریان متفاوت از الگوی انقلابی‌گری با تأسیس نظام سیاسی طی کرد.[14]
حضرت امام، با همین نگاه جامع به اسلام، از سال‌ها پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران و در حوادث مختلف قبل از انقلاب، سعی در آگاهی و بیداری مردم داشتند و به طور خاص بر این مسئله تأکید می‌کردند که آنچه می‌تواند ایران را از عقب‌ماندگی نجات دهد، بازگشت به اسلام اصیل و عمل به آموزه‌ها و دستورات آن است.
بر همین اساس بود که ایشان پیوند دین و سیاست را ترویج می‌کرد و عاملین ترویج سکولاریسم را استعمارگران، عمّال و مزدوران داخلی آن‌ها و همچنین برخی حوزویانی می‌دانست که فهم ناقصی از اسلام داشتند و به جنبه‌های سیاسی- اجتماعی آن واقف نبودند. حضرت امام که به‌حق، مبانی‌اش برگرفته از اسلام و سیره معصومین؟عهم؟ بود، در بزنگاه تاریخ، با رد هرگونه تقیه، حرکت و قیام علیه طاغوت را فریاد زد و با توجه به اخلاص و شجاعتی که در حرکت ایشان بود و قیامشان رنگ خدایی داشت، جامعه هم با وی همراهی کرد و بزرگترین انقلاب قرن را رقم زدند؛ انقلابی که ماهیتی دینی و اسلامی داشت و با تمامی انقلاب‌های پیش از خود، متفاوت بود.
در پایان می‌توان نتیجه‌گیری کرد که همانگونه که مقام معظم رهبری، هر سال به مناسبت19دی، بخشی از این واقعه مهم را تحلیل و یا نشانه‌هایی برای تحلیل آن ارائه می‌فرمایند، نخبگان و صاحبنظران و نویسندگان نیز می‌بایست، به این جنبه‌ها توجه کرده و نسبت به تحلیل آن‌ها برای اقشار مختلف جامعه به خصوص دانشجویان و دانشگاهیان اقدام کنند تا بدانند حضرت امام در چه فضایی، توانست انقلاب اسلامی ایران را به پیروزی برساند.
پی‌نوشت‌ها:
.[2] بیانات در سخنرانی تلویزیونی در سالروز قیام ۱۹ دی 1399؛ به نقل از پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمی سيدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی)
.[3] روایتی از قیام مردم قم در19دی ماه 1356؛ به نقل از پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ کد مطلب: 5441.
.[4] بیانات در سالروز قیام ۱۹ دی 1399.
[5]. سبأ:46.
[6]. بیانات به مناسبت سی و یکمین سالگرد رحلت امام خمینی، 14 خرداد 1399.
.[7] محمّد: 7.
[8]. پاره‌ای از خورشید «گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری».
.[9] نادعلی صالحی، معنویت‌گرایی در نهضت امام خمینی، نشریه حضور، ش 44.
.[10] بیانات مقام معظم رهبری در دیدار فرمانده و جمعى از پاسداران کمیته انقلاب اسلامى، 18 خرداد 1368.
.[11] همان.
.[12] حضرت امام خمینی ره از دیدگاه مقام معظم رهبری، فرازی از بیانات مقام معظم رهبری در مراسم بیعت جهادگران جهاد سازندگی 20/3/1368؛ به نقل از پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمی سيدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی).قام معظم رهبری.
.[13] صحیفه امام خمینی، جلد 1، صفحه 270.
.[14] یعقوب توکلی، گفت‌وگو با پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمی سيدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی).قام معظم رهبری.
