Send to friend
به یاد کربلا دلها غمین است
دلا خون گریه کن چون اربعین است
اربعین سید الشهداء؟ع؟ چه روزی است؟ آیا اهل‌بیت امام حسین(ع) در مسیر بازگشت به مدینه، از کربلا گذشتند یا نه، و اگر گذشتند، چه مدت زمانی پس از واقعه عظیم عاشورا بود؟
در این باره میان پژوهشگران تاریخ، اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:
برخی از بزرگان و علمای طراز اول شیعه، معتقدند که کاروان اسرای کربلا هنگام مراجعت از شام به مدینه از راه عراق حرکت کرده و روز اربعین همان سال، یعنی چهل روز پس از واقعه عاشورا، به کربلا رسیده‌اند و پس از زیارت قبر شریف امام حسین؟ع؟ به سمت مدینه حرکت نمودند.
شیخ مفید در کتاب «مسار الشیعه»، به روز اربعین اشاره کرده و نوشته است: «اربعین روزی است که حرم امام حسین؟ع؟ از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. همچنین روزی است که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین؟ع؟ وارد کربلا شد».[i]
شیخ طوسی در «مصباح‌المتهجد» می‌نویسد: «بیستم ماه صفر (چهل روز پس از حادثه کربلا) روزی است که حرم سید ما اباعبدالله الحسین؟ع؟ از شام به مدینه مراجعت کرد؛ و نیز روزی است که جابر بن‌عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا؟ص؟ از مدینه وارد کربلا شد تا قبر حضرت را زیارت کند. او نخستین کسی بود که امام حسین؟ع؟ را زیارت کرد. در چنین روزی زیارت آن حضرت مستحب است و آن زیارت اربعین است».[ii]
صاحب کتاب «نزهة الزاهد» نیز می‌نویسد: «در بیستم این ماه(صفر) بود که حرم محترم امام حسین؟ع؟ از شام به مدینه آمدند».[iii]
ابوریحان بیرونی هم در «الآثار الباقیه» آورده است: در بیستم (ماه صفر سال61 هجری) سر بریده امام حسین ؟ع؟ را جهت دفن به کربلا آوردند.[iv]
شیخ عبدالله شبراوی هم در »الاتحاف» همین نظر را دارد.[v]
شیخ بهایی در «توضیح‌المقاصد» می‌نویسد: در این روز اهل‌بیت امام حسین؟ع؟ از شام به کربلا آمدند تا از آنجا به مدینه بازگردند.[vi]
سید محسن امین در «اعیان‌الشیعه» و «لواعج الاشجان» نیز معتقد است که اهل‌بیت امام حسین؟ع؟ چنین روزی هنگام بازگشت به مدینه به زیارت قبر امام حسین؟ع؟ آمدند.[vii]
کفعمی در «المصباح» گوید: در بیستم این ماه(صفر) اهل حرم امام حسین؟ع؟ به مدینه بازگشتند.[viii]
سید ابن طاووس در «لهوف» تاکید می‌کند که اهل‌بیت امام حسین ؟ع؟ در راه بازگشت به مدینه از ساربان خواستند که آن‌ها را از راه کربلا عبور دهد... پس از آنکه به قتلگاه رسیدند جابر بن عبدالله انصاری و برخی از بنی هاشم را نیز دیده‌اند.[ix]
شهید آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی در جای جای کتابش «تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهدا؟ع؟» ادله‌ای آورده است مبنی بر اینکه اهل‌بیت امام حسین؟ع؟ روز بیستم ماه صفر سال 61 هجری به کربلا بازگشتند؛ وی می‌نویسد: یکی از شواهد آمدن اسرای خاندان نبوت در بیستم ماه صفر سال 61 هجرت (اربعین اول) به کربلا، عبارت از ملحق ساختن سر مبارک سیدالشهدا؟ع؟ به جسد اطیب و انورش در کربلاست.[x]
حکیم مهدی الهی قمشه‌ای در این باره نظری دیگر دارد. وی در «نغمه حسینی» پس از نقل اقوال می‌نویسد: رفتن اهل‌بیت امام حسین ؟ع؟ از کوفه به شام، مصادف با اولین اربعین شهادت امام حسین ؟ع؟ بوده و آن‌ها همان زمان به عزاداری بر سر مضجع شریف امام؟ع؟ پرداختند نه هنگام رفتن از شام به مدینه، گر چه سایر اقوال هم امکان‌پذیر است:
قافله عشق شه بی‌معین
شد به سر تربت شاه، اربعین
جابر و خیل غم و آل رسول
کرد به یکباره در آنجا نزول
چشم اسیران دیار دمشق
دید دگر مقتل سلطان عشق[xi]
موافقان این نظر (اربعین اول) معمولا با بررسی راه‌های مسافرت بین عراق و شام و وسایل و شرایط حمل و نقل در آن زمان و نیز بررسی شواهد تاریخی در باب مدت توقف کاروان در کوفه و شام، بر امکان طی این مسیر تا اربعین صحه گذاشته و در جهت اعتبار روایاتی که از بازگشت اهل‌بیت به کربلا در اربعین سال ۶۱ خبر می‌دهند، استدلال کرده‌اند.
نقطه مقابل این نظرات، گروهی از محدثان هستند که ضمن پذیرش اصل بازگشت کاروان اسرای اهل‌بیت؟عهم؟ به کربلا از مسیر شام به مدینه، زمان زیارت قبر امام حسین؟ع؟ از سوی اهل‌بیت؟عهم؟ در اربعین اول(بیستم صفر سال 61 قمری) را بعید دانسته؛ و اربعین دوم یا اربعین سال‌های بعد را مناسب دانسته‌اند. در این میان می‌توان از سید ابن طاووس در «اقبال الاعمال»،[xii] علامه مجلسی در «زاد المعاد»، محدث نوری در «لؤلؤ و مرجان»[xiii] و شیخ عباس قمی در «منتهی الآمال»[xiv] نام برد که در این مورد تشکیک کرده و معتقدند این زیارت در سال نخست نبوده؛ زیرا در اولین اربعین حسینی؟ع؟ تحقق چنین زیارتی امکان پذیر نبوده است. این بزرگواران معتقدند به دلیل بُعد مسافت، طی مسیر کاروان اسرا از کربلا به کوفه، از کوفه به شام و سپس بازگشت آنان به صحرای کربلا در مدت زمان چهل روز، ممکن نیست.
محدث نوری استظهار کرده که از عبارت شیخ مفید و شیخ طوسی، فهمیده می‌شود که «اربعین، روزی است که اسرا از شام به مقصد مدینه خارج شدند، نه آن که در آن روز به مدینه رسیدند»[xv].
البته مخالفان با نظر قائلان بازگشت اسرا به کربلا در اربعین سال 61 قمری، افزون بر بعد مسافت، به دلایل دیگری از جمله نبود گزارش معتبر از این موضوع در منابع کهن تاریخ اسلام، استناد کرده‌اند.
درباره اربعین امام حسین ؟ع؟ جدای از کتاب «تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهداء؟ع؟»، تألیف شهید آیت‌الله سید محمدعلى قاضى طباطبایى، که اثری ارزشمند، تحقیقی، دقیق و بسیار مفصل پیرامون نخستین اربعین امام حسین ؟ع؟ و اثبات آن است، کتاب‌های دیگری نیز به نگارش در آمده که از آن جمله است: «تحلیل تاریخی اربعین حسینی؟ع؟»، از محمد فاضل، «اربعین حسینی» (پژوهش در بازگشت اهل بیت؟ع؟ از شام به کربلا) از محمدامین پورامینی، «فاجعةالاربعین» از شیخ حسن بلادى، «با خاندان وحی؛ از عاشورا تا اربعین» از حشمت‌الله قنبری همدانی، و «دانستنی‌های اربعین حسینی؟ع؟» از سید رضا اکرمی.
پی‌نوشت‌ها:
[i]. موسوعه الشیخ المفید، شماره7، مسارالشیعه، ص46.
[ii]. مصباح المتهجد، ص 787.
[iii]. نزهة‌الزاهد، ص 241. مولف این کتاب، ناشناخته است ولی اخیرا توسط رسول جعفریان تصحیح و منتشر گردیده است.
[iv]. الآثار الباقیه، ص329.
[v].الاتحاف، ص12.
[vi]. توضیح المقاصد، ص6.
[vii]. اعیان الشیعه، ج1، ص617. و لواعج الاشجان، ص185.
[viii]. المصباح، کفعمی، ص510.
[ix]. لهوف، ص۲۲۵.
[x]. تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهدا؟ع؟، ص165.
[xi]. نغمه حسینی، ص226.
[xii]. اقبال الاعمال، ج۲، ص۵۸۹. البته چنان‌که در متن اشاره شد مرحوم سید در لهوف قائل به دیدگاه اول است.
[xiii] . لؤلؤ و مرجان.ص۲۰۸ - ۲۰۹
[xiv] . منتهی الامال، ج2، ص۵۲۴ -۵۲۵.
[xv]. لؤلؤ و مرجان، ص 154.
