Send to friend
درآمد
ثمرات فردی که دین در مواجهه با بلایا پیش روی ما قرار می‌دهد باعث شکوفایی اخلاق فردی، نجات از تنهایی، امیدواری و دوری از ترس و اضطراب در شرایط بحرانی کروناست که در مقاله قبل، بیانش گذشت. اما کارکردهای اجتماعی کرونا نیز مهم است؛ چرا که نمونه‌های ایثار و گذشت یا فداکاری، بخشش، مددکاری، همدلی، همراهی، تعاون یا مشارکت و خیرخواهی در جامعه دینی و سکولار از منظر اخلاقی متفاوت است.
امروز در شرایط کرونا بخش مهمی از مدیریت این بحران را در گرو مواجهه اخلاقی مطلوب با این مسئله می‌دانیم که باور به دین و معتقدات مذهبی در این باب مؤثرند. قبل از ورود به کارکردهای اجتماعی دین دو نکته حائز اهمیت است:
نخست: انگیزه اخلاقی؛ در اخلاق اجتماعی که با رویکرد دیگرگرایانه مواجه هستیم انگیزه اخلاقی بسیار مهم است. چه چیزی ما را وادار می‌کند تا نسبت به دیگران از خود محوری فاصله گرفته و فارغ از منافع خود به دیگران بیاندیشیم؟ در وضعیت کرونا مصادیق بسیاری را می‌توان یافت که ما در آن نیاز به گذشت، ایثار، احسان و فداکاری نسبت به دیگران داریم. آنچه می‌تواند انگیزه اخلاقی انسان را در این باب سامان دهد، اخلاق مبتنی بر دین است چرا که در تعالیم دینی، مراعات دیگران مورد سفارش قرار گرفته و مورد رضایت الهی است. شخص دیندار که در صدد تأمین رضایت خداوند است و اخلاقی زیستن را نوعی فرمان‌برداری و عبادت تلقی می‌کند از انگیزه بیشتری در مواجهه با مسائل اخلاقی برخوردار است.
دیگرگرایی سطوحی دارد، سطح اولیه آن رعایت حقوق طرف مقابل است و در جایگاهی بالاتر و فراتر از رعایت حقوق آمران آن است که حق دیگری را بر خود مقدم داری و این اوج اخلاق است که عمل این سطح از اخلاق بدون وجود انگیزههای متعالی دشوار است.
دوم: ضمانت اجرای اخلاق؛ بسیاری از افراد در مقام عمل، داعیه دیگرگرایی و اخلاقی زیستن را دارند ولی در عمل به دام خودگرایی و منفعت‌گرایی فردی می‌افتند از این‌رو به نظر می‌رسد در میان نظریات اخلاقی، اخلاق دینی دست برتر را دارد چرا که آنچه ضمانت زیست اخلاقی افراد است حمایت دین و عمل‌کرد اخلاقی افراد مبتنی بر واقع‌گرایی اخلاقی است که بر اساس آن اعمال اخلاقی از حقائق ذاتی برخوردار و دارای اثر وضعی و حقیقی هستند.
مهم‌ترین اثر وضعی اخلاق، توسعة نفس و رسیدن به کمال حقیقی است. در کنار این مهم، ثمرات و نتایج مادی، معنوی، دنیوی و اخروی را نیز به همراه دارد. از این‌رو در قرآن بیان شده است که: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ[1]» و یا آمده است: «وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَالْخَيْرات[2]» چرا که اثر واقعی در خیرات و عمل خیر بر اساس مشیت و اراده الهی است و خداوند چنین اثر وضعی را در افعال اخلاقی قرار داده که عاملین به آن به سمت سعادت هدایت شوند و کسانی‌که به آن عمل نمی‌کنند زمینه گمراهی خود را فراهم کنند.
به هر روی در اخلاق دینی، ضمانت اخلاق امری فراتر از عوامل انسانی است؛ از این‌رو افراد در عمل‌کرد اخلاقی‌شان مقاوم‌تر و وفادارتر هستند به ویژه در شرایط کرونا که نیاز بیشتری به عمل‌کرد اخلاقی تضمین شده داریم؛ در غیر این صورت معمولاً افراد در بحران‌ها دچار نوعی خودگرایی برای نجات خویش هستند و ممکن است حقوق دیگران را تضییع کنند چه رسد به آنکه بخواهند دیگران را بر خود مقدم دارند.
با توجه به این دو نکته، مهم‌ترین آثاری که عنصر دین به عنوان دستاورد اخلاقی در عرصه اجتماع در شرایط دشوار بیماری به ما ارزانی داشته را مرور می‌کنیم:
1.امنیت عمومی؛ چگونه می‌توان به امنیت عمومی دست یافت؟ آیا سازمان‌ها و نهادهای نظامی و انتظامی می‌توانند چنین شرایطی را فراهم کنند؟ امروزه میزان فروش اسلحه در شرایط کرونا در کشورهای غربی بالا رفته است زیرا در چنین شرایط بحرانی و کمبود مواد اولیه مورد نیاز، افراد در معرض سرقت و یا حمله‌های مسلحانه قرار می‌گیرند! اینکه افراد در چنین شرایطی خویشتن‌داری کنند و به اموال دیگران دست‌اندازی نکنند و دیگران را در معرض ناامنی قرار ندهند، مرهون چیست؟ البته مسئله امنیت هم نگاهی فردی و هم اجتماعی و هم رویکردی حاکمیتی و سیاسی دارد. در این بخش نیز دین می‌تواند به خویشتن‌داری و مراقبت دیگران کمک کند و افراد را نسبت به دارایی‌ها و اموال و داشته‌های دیگران مسئول و مورد بازخواست قرار دهد.
امنیت عمومی زمانی محقق می‌شود که افراد نه تنها به دیگران تعدی نکنند بلکه دیگران را بر خود مقدم بدارند. توحش، تعدی، حمله، دزدی و غارت، محصول تفکری است که تنها منافع خود را منظور می‌کند و به دیگران به عنوان ابزار رسیدن به اهداف مادی می‌اندیشد. چنین تفکری را تعلقاً نگاه دینی بر نمی‌تابد و برای انسان‌ها ارزش و جایگاه کریمانه قائل است.
2.تکریم و احترام؛ در نگاه انسان‌شناختی دین، کرامت انسان جایگاه ویژه‌ای دارد.
انسان تعریف و تصویر شده در قرآن بر اساس آموزه: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنيآدَم[3]»، و « إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَة[4]» تفسیری ارزش‌مدارانه در بردارد و انسان را در هرشرایطی از ارزش ذاتی کرامت بهره‌مند می‌داند. البته ممکن است این ارزش ذاتی به واسطه اعمال اختیاری خود انسان دستخوش نابودی شود. از سویی در قرآن بر اساس آموزه: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ» انسان امانتدار الهی است چیزی که «فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا الْإِنسَانُ[5]» به جز انسان نتوانست آن را حمل کند:
باری که حملش ناید ز گردون
جز ما ضعیفان حامل ندارد[6]
یعنی این بار امانتی که آسمان و زمین و کوه و هستی نتوانست، انسان حامل آن شد و چنین ارزشی در گرو فرا زمان و فرا مکان بودن انسان معنا می‌یابد.
چنین انسانی در بحران و شرایط سخت و دشوار نیز برخوردار از کرامت است چه بیمار باشد، چه سالم، حتی جسد چنین انسانی نیز دارای حرمت و احترام است. اما برخی دیدگاه‌های اخلاقی به ویژه سودگرایانی چون جرمی بنتام و جان استوارت میل، بر اساس سود و نفع در این زمینه درباره انسان‌ها تصمیم می‌گیرند، بر این اساس با سالمندانی که ممکن است منافعی به همراه نداشته بلکه ضرر و زیان برای جامعه داشته باشند چگونه باید تعامل کرد؛ به ویژه درشرایط سخت و بحرانی کرونا.
یکی از مصاحبه‌هایی که از جانب برخی متفکران غربی طرح شد بیانگر این مطلب بود که ما باید به‌خاطر آیندگان و نوادگانمان عرصه را خالی کنیم و فرصت‌های سلامتی را در اختیار آنان قرار دهیم ولی در نگاه دینی ما این‌گونه نیست. سالمندان، به ویژه وجودشان، آثار وضعی خاصی دارد. به عنوان نمونه پیامبر خدا(ص) فرمود: «کهنسال در میان خاندانش همانند پیامبر در میان امت خویش است[7]». و در جای دیگری فرمود: «بزرگ شمردن ریش سفید مسلمان، بزرگ شمردن خداست[8]». و نیز می‌فرماید: «هر کس برتری پیر را به دلیل سنش بشناسد و او را احترام کند، خدا وی را از هراس روز قیامت در امان می‌دارد[9]». این مسئله در کلام امام علی(ع) نیز گوشزد شده که: «با خردسالان خانواده‌ات مهربان باش و پیرانشان را بزرگ بشمار[10]». این ارزش‌گذاری در کلام امام زین‌العابدین(ع) این‌گونه آمده است: «از حقوق هم‌کیشانت این است که(در نگاه تو) پیرمردانشان همانند پدر و جوانانشان بسان برادرانت و پیرزن‌هایشان همانند مادرت و کودکانشان همانند فرزندانت باشند[11]». از سویی امام جعفرصادق(ع) فرمود: «سه گروهند که حقشان را جز منافقانِ شناخته شده نادیده نمی‌گیرند: ریش سفید مسلمان، حافظ قرآن و پیشوای دادگر[12]». اما در جوامع سودگر بر اساس منافع ممکن است سالمندان به فراموشی سپرده شوند و مشاهده می‌کنیم که در این ایام کرونا برخی کشورها آشکارا از دادن خدمات به سالخوردگان و ناتوانان سر باز می‌زنند! در این زمینه باز اخلاق دینی نسخه متفاوتی را می‌پیچد چرا که نمی‌توان به بهانه اولویت جوانان جامعه، سالمندان را رها کرد و در مرگ آن‌ها تسهیل نمود. البته در موارد چالشی نیز باید به مسائل دینی در این زمینه توجه کرد. بخشی از کارکردهای اخلاق دینی اتفاقاً در همین دوراهه‌ها و چالش‌های اخلاقی است.
مسئله دیگر تکریم نیازمندان است که در شرایط دشوار کنونی نیازمند توجه بیشتری هستند در تعالیم اسلامی آمده است که به آن‌ها کریمانه کمک کنید بدون آنکه ابروی آن‌ها را در معرض خطر قرار دهید. این نگاه برخاسته از ارزش و کرامت انسانی است.
در فرهنگ اسلامی باید با احترام و تکریم، مایحتاج نیازمندان را به خانه و منزل آن‌ها برد نه آنکه آنان را در صف‌های طولانی مورد توهین و تحقیر قرار داد.
در باب اخلاق اجتماعی و نمود‌ها و کارکردهای اخلاق دینی در این زمینه مسائل دیگری نیز مشهود است و می‌توان به تفصیل از آن یاد کرد.
ویژگی‌‌های اخلاقی از جمله، ایثار و از خودگذشتگی، بخشش و انفاق، مددکاری، مشارکت و تعاون، خیرخواهی، شفقت و دل‌سوزی از مواردی است که بر اساس آموزههای اخلاقی اسلام جایگاه ویژه‌ای دارند و حد و مرز اخلاقی انسان اخلاق‌مدار در شرایط بحرانی را به درستی ترسیم نموده است.
3. کارکردهای سیاسی- حاکمیتی؛ این قسم را نیز می‌توان در بخش اجتماعی در نظر گرفت.
مسئولیتی که حکومتها نسبت به مردم خود و دیگر ملت‌ها دارند رفاه عمومی، ایجاد شرایط امنیت، مراقبت از مستضعفان، رسیدگی به بیماران و مبتلایان، توزیع منابع بیمارستانی و بهداشتی و پزشکی از مواردی است که بیشتر تحت مدیریت حکومتها و سازمان‌‌های دولتی است که باید نسبت به آن اهتمام کافی داشته باشند.
نکته دیگر پای‌بندی اخلاقی به قراردادهای بین‌المللی در شرایط کنونی است که منفعت‌های برخی کشورها گاهی در چنین شرایطی مشهود است. دزدیدن محموله‌‌های ماسک توسط برخی کشورهای به‌اصطلاح مترقی مثال‌زدنی است که حتی رسانه‌ای شد یا اینکه برخی دولت‌‌ها آزمایش‌‌های لازم برای دستیابی به داروی کرونا را روی مردمان کشورهای فقیر آفریقایی تجویز و توصیه می‌کنند! این‌‌ها مسائلی است که باید مورد توجه قرار گیرد. آنچه می‌توان از کارکردهای سیاسی و حکومتی دین در این شرایط دانست مسئولیت اخلاقی است که دین به عهده حکمرانان قرار داده است.
در دیدگاه اسلامی ظلم به هر شکلی ناپسند و زمینه افول یک حاکمیت را رقم خواهد زد، چه این ظلم به مردم تحت حکومت باشد چه مردم دیگر کشورهای ضعیف و مظلوم.
اگر حاکم و حکومتی مرتکب ظلمی بشود در حق امتی، ملتی یا کسانی، اثر وضعی آن اضمحلال آن حکومت و آن جامعه است. اینکه فرمودند: با کفر، ممکن است حکومتی باقی بماند ولی با ظلم در حق دیگران بقا و دوامی ندارد[13] این نیز نشانه‌ای از سرچشمه اندیشه و نگرش دینی ماست.
نتیجه
اخلاق دینی به واسطه مبانی تأثیرگذار در حوزه معرفتی و عاطفی انسان‌ها تأثیر متفاوتی نسبت به دیگر رویکردهای اخلاقی دارد از این‌رو کارکردهای اخلاقی رویکرد دینی در مواجهه با مسئله کرونا در مقام عمل و کنش‌‌های فردی و اجتماعی نیز متفاوت است. جدای از آرامش‌بخشی فردی و امیدواری به در مان بیماری در حوزه اجتماعی نیز اخلاق دینی می‌تواند موثر واقع شود.
مدیریت بحران که در چهار مرحله پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازتوانی باید صورت بگیرد در گرو رفتار اجتماعی مردم، جامعه و شهروندان است که این نیز محتاج آموزههای متعالی دینی است تا بتواند زمینه نوعی همگرایی فردی و اجتماعی را رقم بزند.
اخلاق مبتنی بر حوزه دین با دو عنصر انگیزه‌بخشی اخلاقی و تأمین ضمانت لازم برای رفتار‌های اخلاقی می‌تواند در این زمینه کارگشا باشد از این‌رو بخش عظیمی از رفتار‌های اخلاقی در قبال خود و دیگران در گرو انگیزههای اخلاقی است که این انگیزه از آبشخور دین می‌تواند منجر به عزم و تصمیم اخلاقی و در نهایت رفتار اخلاقی شود؛ لذا افرادی که از توشه و توان کافی در حوزه ایمان و عمل صالح برخوردارند و به تعبیر قرآن به حیات طیّبه نایل شده‌اند، انگیزه و توان اخلاقی و به تعبیری انگیزه اخلاقی بیشتری برای حضور در عرصه‌های اخلاقی را دارند، به‌رغم دیدگاه‌هایی که اخلاق را مبتنی بر منافع و سود یا قراردادهای اجتماعی تفسیر کرده‌اند.
نکته دیگر، ضمانت فعل اخلاقی است که جنبه‌های دنیوی و اخروی آن از جانب خداوند تضمین شده است آموزه‌هایی مثل: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ[14]» یا آیاتی چون: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها[15]» بیان کننده تضمین‌های دنیایی و آخرتی و متضمن جبران الهی این باب است. از سویی بر اساس مبانی دینی اسلام هر فعلی اثر وضعی خاص خود را دارد و تأثیرات آن در حیات فردی، اجتماعی و مادی و معنوی افراد ظهور خواهد یافت.
اخلاق دینی این نکته را رهنمون می‌سازد که به واسطه انجام کار اخلاقی یک قانون و سنت الهی رقم خواهد خورد که در ارتباط با زندگی مادی و معنوی شما خواهد بود:
این جهان کوه هست و فعل ما ندا
سوی ما آید نداها را صدا. [16]
کرونا با همه مشکلاتش می‌تواند زمینه محک نظریه‌های اخلاقی در میدان عمل و تجربه باشد؛ از این‌رو حتی بر اساس آنچه درمیدان مبارزه با این ویروس در سر تاسر جهان ملاحظه می‌گردد، کارایی لازم در صحنه عمل از آن اخلاق مبتنی بر دین است؛ به ویژه آموزههای اسلامی که جایگاه ویژه‌ای در این زمینه دارند که ما بخشی از آن را به اختصار مرور کردیم.
پی‌نوشت‌ها:
.[1] اسراء:7.
[2] . انبیاء:73.
[3] . اسراء:70.
.[4] بقره:30.
[5] . احزاب:72.
[6] . صغیر اصفهانی.
[7]. «الشَّيْخُ فِي أَهْلِهِ كَالنَّبِيِّ فِي أُمَّتِه». بحارالأنوار، ج72، ص 137، ح4.
[8] . «مِنْ إِجْلَالِ‌اللَّهِ إِجْلَالُ ذِي‌الشَّيْبَةِ الْمُسْلِم». الكافي، ج2، ص 165، ح1، بَابُ إِجْلَالِ الْكَبِير.
[9] . «مَنْ وَقَّرَ ذَا شَيْبَةٍ فِي الْإِسْلَامِ آمَنَهُ‌اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ». همان، ص 658، بَابُ وُجُوبِ إِجْلَالِ ذِي الشَّيْبَةِ الْمُسْلِم.
[10] . « وَ ارْحَمْ مِنْ أَهْلِكَ الصَّغِيرَ وَ وَقِّرِ مِنْهُمُ الْكَبِير». بحارالأنوار، ج72، ص136، ح1.
[11] . «وَ أَنْ تَكُونَ شُيُوخُهُمْ بِمَنْزِلَةِ أَبِيك....». بحارالأنوار، ج71، ص9، رساله حقوق امام سجاد(ع).
[12] . «ثَلَاثَةٌ لَا يَجْهَلُ حَقَّهُمْ إِلَّا مُنَافِقٌ مَعْرُوفٌ بِالنِّفَاقِ....». همان، ح4.
[13] . «الْمُلْكُ يَبْقَى بِالْعَدْلِ مَعَ الْكُفْرِ وَ لَا يَبْقَى الْجَوْرُ مَعَ الْإِيمَان». محمد شعیری، جامع‌الأخبار، ص 119، فصل75.
.[14] اسراء:7.
[15] . انعام:160.
[16] . مولوی.
