Send to friend
درآمد
تبیین «الگوهای کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس؛ با تأکید بر سپاه پاسداران و جهاد سازندگی» طرحی است که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در دست اجراست. مسئله‌ای که موجب اجرای این طرح را فراهم آورده عبارت است از:
الف. ماندگاری نظام جمهوری اسلامی مانند هر نظام سیاسی دیگر، ریشه در کاربست الگوهای موفق در اداره کشور دارد، تا افزایش مشروعیت را برای آن، رقم زند. البته مهم‌ترین علت‌های این توفیق، هماهنگی و همراهی مردم با نظام در تحقق هدف‌های مشترک(مقابله با دشمن و دفاع از کشور، سازندگی کشور و... ) بوده است.
ب. موفقیت الگوهای اداره دفاع مقدس با رویکرد به جهاد سازندگی و سپاه پاسداران، به معنای فقدان اختلال و نابسامانی در آن، نیست؛ بلکه، تبیین این الگوها که به معنای تشریح و بررسی روش‌مند پیامدهای سلبی و دستاوردهای ایجابی خواهد بود، زمینه بهره‌گیری از آن تجارب متراکم در نهادها و سازمان‌های پس از دفاع مقدس را فراهم می‌آورد و بازسازی علل آن توفیق‌ها، می‌تواند کارآمدی نظام جمهوری اسلامی را در دهه‌های بعد، ارتقاء بخشد و راه‌گشای حل معضلات و مشکلات فراوان کشور در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... باشد.
مفروضات
با عنایت به دو نکته فوق، متن حاضر بر چند مفروض استوار است:
اول. الگوهای اداره کشور در دوره دفاع مقدس کارآمد و موفق ارزیابی شده است، از آن روی که نارضایتی از نظام سیاسی و سهم معضلات اجتماعی در مقایسه با دوره‌ها و شرایط دیگر کمتر، بوده است. این موفقیت در داخل با همراهی بالای مردم و در بیرون با افزایش ناکامی دشمنان در شکست دادن نظام، سنجیده می‌شود. به علاوه، در داخل و بیرون دوره دفاع مقدس سخن از احتمال سقوط نظام چون دوره‌های بعدی در میان نبوده و البته تحلیل‌گران سیاسی، نخبگان علمی و ... چشم انداز مثبت‌تری به آینده کشور داشته‌اند.
دوم. علی‌رغم موفقیت یا کارآمدی، الگوهای مذکور بی‌نصیب از کاستی‌های هر چند اندک، نبوده است؛ اما سهم فراوان برجستگی‌های آن، امکان استفاده از آن را در ساختن الگوهای جدید و یا کاربست اصلاح شده آن، فراهم می‌کند.
سوم. الگوهای موفق، آنهایی‌اند که سپاه پاسداران و جهاد سازندگی در دوران دفاع مقدس، نماد آن به شمار می‌آیند؛ اما الگوهایی که پس از فراز و نشیب‌های دوران جنگ و برای شرایط فعلی ارائه می‌شود با آن متفاوت هستند؛ هر چند از آنها بهره‌هایی می‌برند.
معضلات
بر پایه دو مقدمه(درآمد) و سه مفروض پیش گفته، هم اینک در نظام جمهوری اسلامی با چند معضل و مشکل مواجه‌ایم:
اول. الگوهای اداره موفق کشور در انطباق با شرایط متغیر و جدید ایران و جهان، کم رمق شده‌اند.
دوم. تلاش هماهنگ و همه جانبه برای نیل به هدف یا هدف‌های مشترک، رو به کاهش نهاده است.
سوم. همبستگی اسلامی-ملی کافی، به دلیل رشد نیروهای تجزیه‌کننده مخرّب، برای حل منازعات تنزل یافته است.
بازتاب
ماحصل و نتیجه نهایی مشکلات فوق، فقدان یا کم اثر شدن یا کنار نهادن الگوهای موفق، مجرّب و کارآمد بومی (ولو در گذشته) اداره کشور؛ که بخش عمده‌ای از آن نتیجه نپرداختن به کارآمدی الگوهای موفق و کارآمد دوره دفاع مقدس به ویژه در جهاد سازندگی و سپاه پاسداران است. در اثر ناآگاهی و یا بی‌توجهی به راز آن موفقیت‌ها و یا امتناع در بهره‌گیری از آن تجارب کارگشا، برخی از مشکلات در فضای کنونی جامعه ما بروز یافته است.
حال یکی از سئوالات مهم این خواهد بود که: با تبیین الگوهای کارآمدی جمهوری اسلامی در دفاع مقدس با تأکید بر جهادسازندگی و سپاه پاسداران، چه مدل یا مدل‌هایی می‌توان برای ارتقای کارآمدی نظام در فضای کنونی جامعه ارائه کرد؟
از این پرسش اصلی، پرسش‌های فرعی زیادی استخراج می‌شود، از جمله:
الف- نقش انطباق با شرایط متغیر و جدید در الگوهای کارآمدی جمهوری اسلامی در دوره دفاع مقدس و بعد از آن چیست؟
ب. نقش تلاش برای دستیابی به اهداف در الگوهای کارآمدی جمهوری اسلامی در دوره دفاع مقدس و بعد از آن چیست؟
ج. تأثیر میزان هم بستگی و حل منازعه در الگوهای کارآمدی جمهوری اسلامی در دوره دفاع مقدس و بعد از آن چیست؟
د. تأثیر حفظ انسجام و همبستگی اجتماعی در الگوهای کارآمدی جمهوری اسلامی در دوره دفاع مقدس و بعد از آن چیست؟
هدف از اجرای این طرح عبارت است از:
1. تبیینی نظامند از الگوهای کارآمد نظام جمهوری اسلامی در دفاع مقدس با توجه به اداره جهاد سازندگی و سپاه پاسداران، به منظور نشان دادن و برجسته‌سازی مؤلفه‌های آن در ارزیابی الگوهای ناکارآمد دوره‌های پس از جنگ صورت گیرد. البته با اشاره به کاستی‌هایی که در الگوهای کارآمد پیش از سال 1368 دیده می‌شود؛
2. می‌تواند تبیینی درست از الگوهای ناکارآمد دوره‌های پس از جنگ به منظور متقاعد کردن مجریان و مسئولان به عدم پای‌بندی به آن و دوری از استمرار آن ارائه شود؛
3. ارائه الگوی جدید کارآمدی با عنایت به برجستگی الگوهای پیش‌گفته و رفع کاستی‌های آن؛ و همچنین پاکسازی جمهوری اسلامی از اجرای الگوهای ناکارآمد.
ضرورت دستیابی به الگوی کارآمد
مهم‌ترین دلایلی که می‌توان از آن به عنوان ضرورت پژوهش در الگوهای کارآمدی نظام در دوران دفاع مقدس، یاد کرد عبارتند از:
- با شناخت صحیح و دقیق و روش‌مند(نظام‌مند) الگوهای کارآمد نظام جمهوری اسلامی در دروران دفاع مقدس با عنایت به جهاد سازندگی و سپاه پاسداران، می‌توان با برجسته‌سازی مؤلفه‌های سازنده و مثبت فراوان آنها و کاهش دادن مؤلفه‌های غیرسازنده، هرچند اندک آنها، الگوهای تازه‌ای برای نظام جمهوری اسلامی ارائه و سپس اجرا کرد؛ که در غیر این صورت، با دست و پا زدن در بحران کارآمدی، با کاهش شدید مشروعیت و مقبولیت جمهوری اسلامی مواجه خواهیم شد.
- با دستیابی و ارائه الگوهای کارآمد مبتنی بر مبانی دینی و ملی و با استفاده از تجارب پس از انقلاب اسلامی، می‌توان تلاش‌های دشمن برای نفوذ و القای تفکر ناکارآمدی در میان جامعه را با شکست رو به رو کرد و راه را برای توسعه مادی و تعالی فرهنگی کشور هموار نمود.
- در صورت ارائه الگوهای جدید کارآمدی، می‌توان از الگو شدن مدل‌های کارآمدی اسلام افراطی(داعش) و اسلام میانه رو(ترکیه) ممانعت کرد.
- انقلاب اسلامی ماهیتی معنوی و الهی دارد. این ویژگی در دوران دفاع مقدس، موجب کارآمدی نظام جمهوری اسلامی شده است. تبیین این موضوع و تسری دادن آن در الگوهای اداره کشور بعد از جنگ، می‌تواند نظام بر آمده از الهیات و معنویات را واکسینه کند؛ زیرا این عنصر، می‌تواند نتایج مثبتی در اداره مادی مردم نیز فراهم کند. (مدیریت جهادی)
- به علاوه، فقدان و یا عدم ارائه الگوهای کارآمدی: به کاهش امیدهای ایجاد شده برای تحقق تمدن نوین اسلامی، به کاهش محبوبیت جمهوری اسلامی در میان ملل زجر کشیده، به دلسردی و سرخوردگی مبارزان و نهضت‌های آزاد بخش منطقه و جهان و ... منجر می‌شود.
آثار تبیین الگوهای کارآمدی
بررسی آثار غیرمستقیمی که در تبیین الگوهای کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس با تأکید بر سپاه پاسداران و جهاد سازندگی منتشر شده، نشان می‌دهد که آثار مورد بررسی در چند دسته‌بندی قرار می‌گیرند. در این جا بیان چند نکته حائز اهمیت است:
الف. بررسی کارآمدی در نظام سیاسی اسلام، یا فقه اسلامی-شیعی، یا نظام ولایت فقیه(امام خمینی(ره) مقام معظم رهبری) که درصدد است تا مستقیم و غیرمستیقم، نظام جمهوری اسلامی را برآمده از آن تلقی کند و لباس حقانیت بر آن بپوشاند؛
ب. نشان دادن کارآمدی نظام جمهوری اسلامی با توجه به محدودیت‌های پیش آورده، از عجایب روزگار به شمار می‌آید؛
ج. در نقطه مقابل، همه تلاش آثار دیگر، نشان دادن ناکارآمدی نظام جمهوری اسلامی به دو دلیل ناتوانی‌های ذاتی برآمده از اسلام یا حکومت‌های دینی و فراهم آمدن محدودیت‌های فراوان داخلی و به ویژه خارجی(مانند جهانی شدن و . . . ) بوده است؛
د. بررسی رابطه بین مشروعیت یا امنیت . . . و کارآمدی و حتی بررسی تأثیر کارآمدی بر مشروعیت، امنیت . . . موضوع دیگری در برخی از آثار است. هدف این دسته از آثار تجویز نسخه‌ایی برای ماندگاری افزون‌تر نظام جمهوری اسلامی است. شک نیست که هم می‌توان بر این دسته‌بندی افزود یا دسته‌بندی دیگری ارائه کرد، اما هدف از این دسته‌بندی تنها نشان دادن ظرفیت این منابع در جاگیری‌های مختلف است که قادر خواهد بود زوایای ناگفته یا غافل مانده الگوهای کارآمد نظام جمهوری اسلامی را تصویرسازی کند.
همان‌گونه که از آثار پیش گفته هویداست، این منابع مورد بررسی و منابع بررسی نشده به تبع آن، به الگوهای کارآمدی جهاد سازندگی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دفاع مقدس نپرداخته؛ از آن رو که یا آن را الگوهای کارآمد تلقی نمی‌کرده یا از آن غفلت ورزیده یا با توجه به شرایط متغیر یا در حال شدن داخلی و خارجی(تهاجم فرهنگی و . . . ) مؤثر بر آن، آن را ناکافی می‌شمارد!
البته برخی از منابع، درصدد افزایش کارآمدی نظام جمهوری اسلامی بوده است اما این افزایش را بدون تجارب دهه 1360 جستجو می‌کند. شخصی‌سازی به جای عمومی کردن(عام‌گرایی) کارآمدی با تکیه به نظرگاه کسانی که سهم امام و رهبری را در پیروزی و استمرار انقلاب اسلامی نداشته‌اند، مانع از رجوع به الگوهای کارآمد نظام جمهوری اسلامی می‌شود که از وجه عمومیت برخوردار است. همین موضوع، نکته دیگری را در اختیار ما قرار می‌دهد که:
اغلب بررسی‌ها از کارآمدی در همه ابعاد آن، بعد نظری به خود گرفته است، در حالی ماهیت عمل‌گرایی کارآمدی تردید ناپذیر است. بی‌تردید الگوهای کارآمد نظام جمهوری اسلامی، بدون مردم‌سالاری دینی و تأثیر آن قابل فهم نیست، اما در اغلب آثار مورد بررسی چنین نادیده‌انگاری احساس می‌شود! تضادهای به کار رفته بین حقانیت، مشروعیت و مقبولیت و حتی تک بعدی (توسعه سیاسی و ...)، سردرگمی آثار در ارائه تصویر الگوهای کارآمد نظام جمهوری اسلامی را تشدید می‌کند.
نگارنده بر آن است که نظریه کارکردگرایی(Functionalism) یا کارکردگرایی سیستمی می‌تواند از یک سو، الگوهای کارآمد را تا سال 1368 (دوره دفاع مقدس) تبیین کند و از سوی دیگر، کاستی آنها را مشخص نماید و الگویی کارآمد و جدید بر اساس تقویت قوت‌ها که سهم بیشتری داشته‌اند و رفع کاستی‌ها که از سهم کمتری برخوردار بوده‌اند، با توجه به شرایط متغیر و تازه، پیشنهاد کند. فرض ما در کاربست نظریه کارکردگرایی آن است که قالب کارکردگرایی قادر است محتوای بومی ما را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
کارکردگرایی(Functionalism) یا کارکردگرایی سیستمی از نظریه‌های مهم در انواع جامعه‌شناسی از جمله جامعه‌شناسی سیاسی است. بر پایه این نظریه که تالکوت پارسونز( Talcott Parsons) متولد 1902 آمریکا، نقش زیادی در تدوین و ترویج آن داشته است، هر نظام سیاسی برای حفظ و استمرار خود، به چهار اقدام هم زمان دست می‌زند:
1. انطباق با شرایط متغیر و جدید( Adaptation)؛
2. تلاش برای دستیابی به اهداف(Goal Attaninment)؛
3. ایجاد همبستگی و حل منازعه(Integration)؛
4. حفظ انسجام و همبستگی اجتماعی(Patlern Maintenance).
که به ترتیب به وسیله نهادهای حکومتی(A)، اداری یا بوروکراسی(G)، قضایی یا حقوقی(I) و ارزشی شامل ایدئولوژی و قانون اساسی(P) و در چارچوب ارزش‌ها(Values)، هنجارها(Norms)، نهادها(Institations) و نقش‌ها(Roles) انجام می‌شود.
سوتیتر
در نظام جمهوری اسلامی با چند معضل و مشکل مواجه‌ایم: اول.الگوهای اداره موفق کشور در انطباق با شرایط متغیر و جدید ایران و جهان، کم رمق شده‌اند. دوم.تلاش هماهنگ و همه جانبه برای نیل به هدف یا هدف‌های مشترک، رو به کاهش نهاده است. سوم.همبستگی اسلامی-ملی کافی، به دلیل رشد نیروهای تجزیه‌کننده مخرّب، برای حل منازعات تنزل یافته است. نتیجه، فقدان یا کم اثر شدن یا کنار نهادن الگوهای موفق، مجرّب و کارآمد بومی (ولو در گذشته) اداره کشور است؛ که بخش عمده‌ای از آن نتیجه نپرداختن به کارآمدی الگوهای موفق و کارآمد دوره دفاع مقدس به ویژه در جهاد سازندگی و سپاه پاسداران است. در اثر ناآگاهی و یا بی‌توجهی به راز آن موفقیت‌ها و یا امتناع در بهره‌گیری از آن تجارب کارگشا، برخی از مشکلات در فضای کنونی جامعه ما بروز یافته است.
