مقدمه

این نوشتار چکیده‌ای است از طرح روش تدریس دروس معارف به شیوه نیازمحور که جهت آشنایی مخاطبان ارائه می‌‌گردد.

تبیین و تعریف روش

منظور از تدریس نیازمحور، آموزشی است که در آن با استفاده از روش‌های فعال تدریس و با تکیه بر استانداردهای آموزشی در سه حوزه قبل، حین و پس از تدریس، نیازهای فعلی معرفتی دانشجویان مورد تدقیق و تحلیل قرار می‌‌گیرد.

شیوه مرسوم در کلاس‌‌ها، توجه به سرفصل مصوب و کتاب‌‌ها است که معمولاً ارزیابی علمی نشان می‌‌دهد دانشجویان با این شیوه ارتباط برقرار نمی‌‌کنند. ازاین‌رو شیوه نیازمحور در تلاش است با هدف قرار دادن نیازهای بالفعل دانشجویان اولین گام را در تعامل علمی استاد و دانشجو بردارد. در این روش، استاد در اولین جلسه درس با طرح مباحث کلان به شناسایی نیازها، سؤالات و ابهامات دانشجو می‌‌پردازد. پس از بیان سوالات و نیازها توسط دانشجویان در اولین جلسه به دسته‌بندی و اولویت‌بندی سؤالات پرداخته و سرفصل‌‌های درس را در طول ترم بر اساس نیاز بالفعل دانشجویان تنظیم می‌‌نماید. از آنجا که ارائه دروس در طول ترم بر اساس اظهار نیاز دانشجویان شکل می‌‌گیرد، امکان برخورد مسئولانه و مشارکت دانشجویان در مباحث علمی بیش ‌از پیش فراهم می‌‌آید.

باید توجه داشت تحول در شیوه‌‌های تدریس، تحول در محتوای دروس معارف را نیز به دنبال خواهد داشت.

ضرورت

 پویایی در دروس معارف اسلامی به عنوان یک راهبرد مهم در راستای ارتقای آگاهی‌‌ها و نگرش‌‌های دانشجویان محسوب می‌‌شود. ضرورت بازنگری مستمر در محتوای آموزشی، روش‌‌ها و راهبردهای تدریس به ضرورت ارتقای دانش و نگرش و مهارت دانشجویان در به‌کارگیری معارف اسلامی در زندگی از یک‌سو و رشد مستمر استادان معارف اسلامی در طول خدمت از سویی دیگر باز می‌گردد. مقام معظم رهبری نیز به این مهم تأکید فرموده‌‌اند: «مسئله مهم، مسئله درس‌های معارف است – چه کتاب‌های معارف، چه اساتید درس معارف – که هیچ نباید دست‌کم گرفته شود. لازم است که این کتاب‌ها به‌طور موسمی و فصلی مورد توجه و تجدید نظر قرار بگیرد؛ احیاناً مطلبی است که نیاز زمان است و امواج و افکاری است که در جامعه روز به ‌روز پیش می‌آید، این‌ها باید منعکس شود. این کتاب‌ها اگر خوب تنظیم شود، بهترین تبلیغ است. باید کاری کرد که کلاس درس معارف، کلاس علم، معرفت، شوق، ذوق و محبت باشد، این، هم به عهده کتاب‌هاست، و هم البته به عهده کسانی که تنظیم می‌کنند و ترتیب می‌دهند»(بیانات در دیدار با نمایندگان نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه‌‌ها، 26/6/1380)

از آنجا که:

1- دروس معارف نیاز اصلی دانشجویان است ولی این نیاز بالقوه برای مخاطب ما بالفعل نشده است و به همین دلیل ضرورت آن برای دانشجو حس نمی‌‌شود 2- کلی‌‌گویی و بیان مقدمات، غیرعملیاتی و غیرکاربردی بودن مباحث، مشکل اصلی دروس معارف است، 3- در نظام آموزشی ما اساتید با نگرش انتقال اطلاعات به دانشجویان، تدریس می‌کنند؛ درحالی‌که وظیفه و مسئولیت استاد، فعال‌سازی ذهن و فکر دانشجو و هدایت او به سمت تولید فکر است؛ لذا ضرورت پرداختن به این طرح در جهت رفع این نواقص دوچندان می‌‌نماید.

اهداف

هدف اصلی: آشنایی دانشجویان با معارف دینی در راستای رفع نیازهای بالفعل آنان و انتقال از نیازهای بالفعل به نیازهای واقعی است.

اهم اهداف فرعی:

تغییر رویكرد اساتید در نحوه تعامل با دانشجو و محتوای آموزشی از روش القای یک‌سویه مطالب به روش‌های فعال آموزشی؛

افزایش روحیه تفكر نقادانه و ارتقای مشارکت دانشجویان؛

تبدیل ارزشیابی پایان ترم به ارزشیابی مستمر در طول ترم؛

ظرفیت‌های شیوه تدریس نیازمحور

از آنجا که این طرح درصدد پاسخگویی به نیازهای دانشجویان می‌‌باشد، با اجرای آن دستاوردهای ذیل قابل دستیابی است:

تکریم دانشجو: با این طرح دانشجویان احساس خواهند کرد که مورد تکریم واقع شده‌اند و استاد برای آنها و نیازهایشان احترام قائل است و در نتیجه از ابتدا رابطه خوبی بین استاد و دانشجویان برقرار می‌شود و اعتماد مناسبی حاصل می‌شود.

اعتماد علمی به استاد: با این شیوه دانشجویان احساس می‌کنند که استاد از اعتماد به نفس بالایی برخوردار است و دانش لازم را برای اداره کلاس دارد.

مشارکت دانشجویان: تأثیرگذاری یکی از اهداف می‌باشد. تأثیرگذاری با تفکر محوری به دست می‌آید و برای تفکر محوری بهترین راه طرح سؤال توسط خود دانشجویان و البته با کمک استاد است و هم‌چنین مشارکت دادن دانشجویان در یافتن پاسخ سؤالات.

مهارت یافتن در رفع نیاز: سؤال محوری، این ویژگی را دارد که دانشجویان مهارت رفع نیاز را در ضمن تلاش برای یافتن پاسخ سؤال کسب می‌کنند.

ارکان طرح

در جهت اجرای صحیح طرح، بایستی بین استاد، دانشجو و ستاد تعامل ایجاد گردد، لذا موارد ذیل پیشنهاد می‌‌گردد:

الف) استاد: نقش مدرس، زمینه‌ساز، هدایت‌گر، تسهیل‌کننده، تکمیل‌کننده و اصلاح‌کننده است. استاد در جلسه اول روش تدریس خود اعم از آموزش، امتحان، ارزیابی و ... را برای دانشجویان توضیح می‌دهد. مسیر حرکت باید بر اساس مسائل الهام گرفته از نیاز دانشجویان و از مسائل جزیی به مفاهیم کلی باشد.

استاد تمام سؤالات را دریافت و بعد دسته‌بندی و اولویت‌بندی می‌‌نماید و به سؤالاتی كه نیاز فراگیر دانشجو و در جهت پیشبرد اهداف درس است، جواب می‌‌دهد. استاد اطمینان و اعتماد به مخاطب داده می‌‌شود كه می‌تواند مسائل خود را مطرح و دنبال كند. پس از مشخص شدن سؤالات اولویت‌دار، استاد از دانشجویان می‌خواهد که گروه‌هایی را تشکیل و به سؤالات پاسخ دهند. (بخشی از امتیاز و نمره کلاس می‌تواند به مشارکت دانشجویان در این گروه‌‌ها اختصاص یابد.) استاد آخر هر كلاس، درس بعدی را جهت پیش مطالعه دانشجویان مشخص می‌نماید و برای درس گفته‌شده منابعی برای مطالعه بیشتر معرفی می‌کند.

تذکر: جهت تشویق اساتید مجری طرح، موارد تشویقی در آیین نامه ذکر گردیده است.

ب) دانشجو: دانشجویان برای مطالعه پیش از تدریس، متناسب با اهداف آموزشی هدایت‌شده و با آمادگی قبلی در کلاس درس حضور می‌‌یابند. دانشجویان پرسشگر به شرط مراعات ضوابط پرسشگری در کلاس، مورد تشویق قرار می‌گیرند. دانشجو با طرح سوال و بیان نیاز بالفعل خود سعی در هدایت کلاس و پاسخگو نمودن استاد خواهد داشت. دانشجو با طرح سوالات و دسته‌بندی آن‌‌ها توسط استاد به گروه‌‌های علمی مشخص جهت مشارکت در بحث ملحق می‌‌گردد. فعالیت کلاسی دانشجو شامل مشارکت فعال در مباحث، طرح سوال، ارائه پاسخ‌‌ و حضور مستمر، دارای امتیاز می‌‌باشد.

ج) ستاد: برای اجرایی شدن طرح لازم است كه در معاونت آموزشی و پژوهشی تمهیدات لازم در دو سطح فعالیت‌‌های اجرایی و پشتیبانی محتوایی صورت گیرد.

پشتیبانی اجرایی

عبارتند از:

اقدامات لازم و هماهنگی جهت ثبت نام علاقه‌‌مندان به اجرای این روش؛ که توسط گروه معارف انجام می‌‌گیرد.

شناسایی اساتیدی که آمادگی تدریس دروس معارف به شیوه نیاز محور را دارند.

آموزش‌‌های اولیه، دوره‌‌ای و تکمیلی برای اساتید (استانی، منطقه‌‌ای و متمرکز).

تدوین نظام تشویق اساتید جهت آموزش و اجرای صحیح شیوه تدریس نیاز محور.

تدوین آیین‌نامه‌های آموزشی متناسب با شیوه تدریس نیاز محور.

اعزام اساتید خبره جهت پاسخگویی به سؤالات خاص و موضوعی دانشجویان در هر ترم.

پشتیبانی محتوایی

عبارتند از:

تشکیل گروه پشتیبان ذیل مدیریت تأمین محتوا متشکل از صاحب نظران و اساتید مبرز دروس معارف به جهت پشتیبانی محتوایی و تدوین سیر ارائه مباحث.

شناسایی دقیق نیازهای بالفعل دانشجویان متناسب با متون درسی و تبدیل به سؤالات جذاب.

تدوین سؤالات با محوریت سرفصل‌ها و اولویت‌بندی در سؤال‌ها.

ایجاد پایگاه مجازی/سایت پشتیبان جهت دسترسی سریع اساتید به محتوا.

تبیین، تعریف و نهادینه نمودن فرهنگ نیاز محوری در جامعه دانشگاهی.

ارزیابی كلاس

با توجه به اینكه نظام ارزشیابی شیوه آموزشی نیاز محور تنها تکیه بر ارزشیابی پایان ترم نبوده بلکه با رصد و پایش فعالیت‌‌های دانشجویان در طول ترم، نمره نهایی هر دانشجو تعیین می‌‌گردد، موارد ذیل جهت ارزیابی پیشنهاد می‌‌گردد:

الف : نمره امتحانی پایان ترم حداکثر 12 در نظر گرفته شود.

تذكر: استاد دقت داشته باشد با طراحی سؤالات امتحانی در سه حیطه بینشی، نگرشی و مهارتی، دانشجو را مورد ارزیابی قرار دهد.

ب: نمره كلاسی كه به‌صورت گروهی توسط استاد در نظر گرفته می‌‌شود 8 نمره می‌باشد.

تذكر: استاد با تنظیم فرمی در طول ترم با توجه به فعالیت گروه‌‌ها این قسمت از نمره را به گروه تخصیص دهد.

ج: چنانچه گروه دانشجویی، فعالیت ویژه‌‌ای در كلاس ارائه نماید استاد می‌‌تواند تا 2 نمره به این امر اختصاص دهد.

*فعالیت ویژه شامل تولیدات هنری و رسانه‌‌ای، تحقیق و پژوهش، برگزاری کرسی آزاداندیشی و ... می‌‌باشد.

وظایف ستاد و صف در روش تدریس نیازمحور

وظیفه گروه معارف:

تشویق و ترغیب استادان معارف به برگزاری طرح؛

زمینه‌سازی در جهت آموزش استادان نسبت به طرح نیازمحور ؛

ارزیابی سؤالات دانشجویان در طرح نیازمحور، جمع‌بندی و ارسال به مدیریت جذب و گزینش؛

برگزاری جلسات ماهانه با اساتید و بررسی اجرایی طرح نیازمحور .

وظیفه دبیر استانی گروه و رئیس استانی نهاد:

نظارت بر اجرای دقیق طرح نیازمحور؛

ارائه گزارش به معاونت آموزشی و پژوهشی؛

تشویق اساتید برگزار کننده طرح؛

ارائه گزارش کشوری به معاونت؛

ارزیابی طرح و ارائه راهکارهای پیشرو.

وظیفه ستاد:

تشکیل دبیرخانه طرح در مدیریت جذب و گزینش؛

جمع‌آوری سؤالات بدست آمده از اساتید و ارجاع به معاونت تأمین محتوا جهت تهیه جواب‌های علمی؛

تشویق اساتید برگزار کننده طرح؛

ارائه گزارش کشوری به معاونت؛

ارزیابی طرح و ارائه راهکارهای پیش رو.

مسئول اجرایی در ستاد: اداره برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی می‌باشد.

 

ضمایم طرح نیازمحور

ضمیمه یک

روش اجرا

به جهت اثربخشی هر چه بیشتر ارائه بحث به شیوه نیاز محور لازم است اساتید رویه ذیل را مدنظر قرار دهند.

سطح اول

الف) پیش از تدریس

تشخیص نیاز دانشجو به این بحث (گروه پشتیبان محتوایی)

استخراج نیازها از محتوای موجود (گروه پشتیبان محتوایی)

تبدیل نیازها به سؤالات کاربردی توسط گروه پشتیبان محتوایی (جهت آمادگی استاد به جوابگویی سؤالات)

ب) حین تدریس

زمان‌بندی جلسه اول:

1. حضوروغیاب و ارائه فرم سؤالات 5 دقیقه)

* هدف از ارائه فرم سؤالات در ابتدای جلسه ایجاد ابهام و سؤال در ذهن دانشجویان و توجه بیشتر مسیر بحث می‌باشد.

2. بیان تفاوت دروس معارف با دیگر دروس و ضرورت تدریس دروس معارف 25 دقیقه)

3. ارائه سرفصل‌های اصلی درس و طرح سؤال 50 دقیقه)

* استاد سرفصل‌ها و موضوعات قابل طرح در كلاس را بیان می‌نماید. در جلسه اول صرفاً كلیات هر موضوع بدون هیچ‌گونه داوری مطرح می‌شود. در پایان در رابطه با هر موضوع مطرح‌ترین سؤال موجود بیان می‌شود. (ذهن دانشجو درگیر شود)

تذکر: ارائه بحث به‌گونه‌ای باشد که سؤالات در اذهان دانشجویان شکل گیرد. لازم به ذکر است تبیین نیاز دانشجو به این بحث در برانگیخته کردن آن‌ها نسبت به طرح سؤالات بسیار ضروری می‌باشد.

4. تكمیل فرم سؤالات توسط دانشجو و جمع‌آوری برگ اول توسط استاد 10 دقیقه)

* پس از ارائه كلیات مباحث توسط استاد از دانشجویان خواسته می‌شود كه هرگونه سؤال و یا نیازی پیرامون موضوعات مطرح شده توسط استاد دارند را در صفحه اول فرم سؤالات، بر اساس اهمیت، درج نمایند. (فرم‌ها به‌صورت كاربن و دوبرگی می‌باشند). پس از جمع‌آوری صفحه اول فرم سؤالات، از دانشجویان خواسته شود، در ادامه، سؤالات جدید خود را در نسخه دوم نوشته و جلسه بعد به استاد تحویل نمایند. (بهترین سؤالات مطرح‌شده دارای نمره می‌باشند)

زمان‌بندی جلسه دوم:

تذكر: استاد می‌بایست قبل از كلاس، سؤالات طرح‌شده توسط دانشجویان را دسته‌بندی و بر اساس اهمیت اولویت‌بندی نماید.

* در ابتدای کلاس از دانشجویان پیرامون اولویت طرح مباحث نظرخواهی شود.

 (استاد به اولویت‌های نیازسنجی که توسط گروه پشتیبان تعیین گردیده، توجه كامل دارد. ضمناً سایت پشتیبانی محتوایی جهت پاسخ به سؤالات اساتید و نیز ارائه سناریو طرح مباحث در اختیار می‌‌باشد.)

1. حضوروغیاب( 5 دقیقه)

2. دریافت سؤالات جدید دانشجویان (مندرج در صفحه دوم فرم سؤالات) و تكمیل اولویت‌بندی سؤالات( 10 دقیقه)

تذکر: اولویت‌بندی، طبق فراوانی سؤالات دانشجویان، تقدم و تأخر موضوعات و اهمیت موضوع از نگاه گروه پشتیبان محتوایی مشخص می‌‌گردد.

3. ارائه مختصر موضوع بحث و بیان سؤالات مرتبط (10 دقیقه)

4. گروه‌بندی دانشجویان به گروه‌های 3 تا 5 نفره و پاسخ به سؤالات( 40 دقیقه)

*گروه‌بندی بر اساس ارتباط و علاقه دانشجو صورت می‌گیرد.

5. ارزیابی پاسخ‌ها و تكمیل بحث توسط استاد (20 دقیقه)

6. طرح بحث جلسه آینده طبق اولویت‌بندی + طرح سؤالات مرتبط + معرفی منابع جهت مطالعه 5 دقیقه)

زمان‌بندی جلسات سوم به بعد:

1. حضوروغیاب( 5 دقیقه)

2. ارائه مختصر موضوع بحث و بیان سؤالات مرتبط( 10 دقیقه)

3. پاسخ به سؤالات توسط گروه‌ها (45 دقیقه)

4. ارزیابی پاسخ‌ها و تكمیل بحث توسط استاد( 20 دقیقه)

5. طرح بحث جلسه آینده طبق اولویت‌بندی + طرح سؤالات مرتبط + معرفی منابع جهت مطالعه 10 دقیقه)

ج) پس از تدریس

ارائه تحقیق توسط دانشجو

ارائه جزوات و نکات تکمیلی پس از کلاس به دانشجویان (ارتباط مستمر با دانشجو)

سطح دوم:

چنانچه استادی نتواننست سطح اول را تدریس نماید روش‌های ذیل را انجام دهد

جلسه اول :

برقراری ارتباط عاطفی

2- توضیح روش کار نیاز محور

توضیح بخشی از سرفصل‌ها

توزیع فرم و گرفتن سوالات از دانشجویان

جمع آوری فرم

*استاد محترم سوالات را در منزل اولویت بندی نماید

جلسه دوم

ارائه گزارش از اولویت بندی سوالات

گروه بندی

توزیع سوالات به گروه‌‌ها طبق اولویت بندی

زمان بندی ارائه گروه‌ها

جلسه سوم

1-ازائه توسط گروه اول

2 جمع بندی وتکمیل مطالب توسط استاد

تذکر :استاد محترم مابقی سر فصل‌ها را مثلا در جلسه چهارم ارائه دهد و به طریق قبلی کلاس را اداره نماید

سطح سوم:

مانند سطح دوم می‌باشد فقط چنانچه استاد نتوانست کلاس را گروهبندی نماید این وظیفه را به دانشجویان فعال کلاس محول نماید و در جلسه سوم دانشجویان فعال ارائه مطلب را می‌دهد واستاد تکمیل مباحث را انجام دهد

سطح چهارم:

جلسه اول :

برقراری ارتباط عاطفی

توضیح روش کار طرح نیاز محور

توضیح سرفصل‌ها

اولویت بندی سرفصل‌ها

گروه بندی دانشجویان : استاتید بعد از گروه بندی هر گروه را موظف نماید طبق سرفصل ارائه شده به گروه مهمترین سوالات را در جلسه آینده بیاورن(طبق فرم)

زمان بندی ارائه مطالب توسط گروه‌‌ها

جلسه دوم

برقراری ارتباط عاطفی

ارائه مطالب توسط گروه اول

جمع بندی و تکمیل بحث توسط استاد

تذکر : چنانچه دانشجویان در جلسه اول سوال نداشته باشند از این الگو می‌توان استفاده نمود.