Send to friend
درآمد
در بخش نخست این مقاله(نتایج یک تجربه، معارف شماره 105، آبان و آذر 93) پس از بیان ضرورت اجرای طرح روش تدریس نیاز محور، گزارش عملکرد اساتید گروه معارف اسلامی دنشگاه آزاد اسلامی کرج در چهار مرحله تقسیم گردید؛ که مرحله اول (توجیه و هماهنگی) و مرحله دوم (آغاز طرح)، در همان نوشته، بیان شد.
اینک در ادامه، مرحله سوم و چهارم اجرای طرح تدریش به شیوه نیازمحور و نتایج آن، گزارش می‌شود.
مرحله سوم: ادامه کار
با توجه به عدم هماهنگی کلاس‌های دروس معارف اسلامی از جهت رشته تحصیلی، سن دانشجویان، فرهنگ‌های مختلف، آمار متفاوت شرکت کنندگان و مراکز مختلف دانشگاهی، نمی‌توان با سبکی هماهنگ و یک‌پارچه طرح تدریس نیازمحور را اجرا نمود. به عبارت دیگر اگر جمعی از اساتید را فرض کنیم که انگیزه و توانمندی و مهارت‌های لازم برای اجرای طرح مذکور را داشته باشند، باز شرایط محیطی و دانشجویی کارایی استاد را تحت الشعاع قرار خواهد داد، چنانکه حتی استادی که دارای مهارت‌های لازم در این زمینه باشد و در چند دانشگاه استان تدریس داشته باشد، هم نمی‌تواند چنانکه باید طرح‌ها و ایده‌های خود را در تمام این مراکز اجرا نماید. کلاسی که بیش از 50 دانشجو دارد، کلاسی که اکثر دانشجویان آن شاغل هستند، کلاسی که در ساعات پایانی روز تشکیل می‌گردد، البته شرایط یکسانی ندارند.
با توجه به اینکه در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، دانشکده‌های متعددی وجود دارد، اما اجرای این طرح در همه دانشکده‌ها امکان پذیر نیست. حتی تفاوت در آمار دانشجویان کلاس نیز مشهود است؛ به همین دلیل تعدادی از همکاران زمینه را برای اجرای طرح تدریس نیازمحور مساعد ندانسته و برخی نیز طرح را فقط در یک جا اجرا کرده‌اند؛ یا در دانشگاه آزاد یا در دانشگاهی دیگر. این موضوع از چالش‌های جدی اجرای طرح نیاز محور است که این طرح در هر کلاسی قابل اجرا نبوده یا حداقل طرح باید تعدیل گردد؛ یعنی به طور کامل اجرایی نمی‌باشد.
شیوه اجرای طرح
جلسه اول: اکثر همکاران به این نتیجه رسیدند که در جلسه اول باید آماده‌سازی و زمینه‌سازی ذهنی برای دانشجویان صورت پذیرد. از دیدگاه نگارنده در جلسه اول حتی نباید نامی از طرح نیازمحور برده شود؛ بلکه باید به صورت غیر مستقیم طرحِ موضوع گردد. به این ترتیب که با ابراز علاقه به گفتگو و پاسخگویی به سوالات دانشجویان، چند سوال مطرح و به مباحثه پرداخته شود تا دانشجویان از برخورد عملی و احساس رضایت از کلاس، اشتیاق به این سبک و روش تدریس را در خود احساس نمایند و از جلسه بعدی به صورت جدی‌تر و بر مبنای نیازمندی کلاس، کار ادامه یابد.
جلسه دوم: پس از یادآوری مطالب جلسه گذشته و تاکید بر اهمیت پاسخگویی به سوالات و درخواست دانشجویان از این مساله، عناوین کلی بر روی تابلو و یا در فرم‌های مخصوص نوشته شود؛ سپس از دانشجویان بخواهیم که سوال‌های فرعی‌تر را بر روی برگه‌ها بنویسند. نکته بسیار مهم این است که چند بار به دانشجویان گفته شود سوال‌های شما برای بنده (استاد) بسیار ارزشمند است و سعی می‌نمایم که به همه سوال‌های شما پاسخ دهم.
شایسته است در جلسه دوم آنگونه که دانشجویان نیز انتظار دارند در مورد ارزشیابی و نمره‌دهی صحبت گردد. پیام کلی استاد به دانشجویان در این جلسه آن است که کارایی کلاس و کاربردی بودن محتوا مهم‌تر از ارزشیابی است و دانشجویان اطمینان داشته باشند که نمره‌های خوبی از این درس خواهند گرفت. اگر در جلسه دوم وقت اضافه داشتیم، می‌توانیم به طرح موضوعی بپردازیم و به گفتگو ادامه دهیم و اگر کلاس مجهز به ویدئو پروژکتور است فیلم یا متنی را به نمایش نهاده و مورد نقد و نظر قرار دهیم. برای مدیریت بهتر جلسات دوم و سوم که هنوز گروه‌ها شکل نگرفته‌اند، می‌توان با تشویق دانشجویان جهت کنفرانسی کوتاه (15-10دقیقه) برنامه‌ریزی نمود.
جلسه سوم: در این جلسه استاد باید قبل از آمدن به کلاس سوالات و فرم‌ها را که توسط دانشجویان هر کلاس مطرح شد، تنظیم و دسته‌بندی نماید و یا این مهم به دست یک یا دو نفر از دانشجویان که توانایی این کار را دارند و از قبل شناسایی شده‌اند، صورت پذیرد. در این جلسه باید دانشجویان، گروه‌بندی گردند که عملکرد اساتید دانشگاه آزاد اسلامی کرج در این زمینه تنظیم گروه از 3 تا 7 نفر بوده است.
دسته‌بندی سوالات
نکته1: یکی از مشکلات این طرح فراوانی و تنوع سوالات و حجم کلاس‌های متعدد است که برای یک استاد زحمت و مشقت فراوانی دارد. اکثرهمکارانی که مجری این طرح می‌باشند، بیان کرده‌اند که این بخش از کار را با کمک اعضای خانواده خود در منزل به انجام رسانده‌اند.
نکته2: برای سهولت کار و کاهش از حجم دسته‌بندی سوال‌ها می‌توان در طول دو یا سه هفته این کار را انجام داد و تا آماده شدن سوال‌ها، موضوعات کلاس را با شیوه ترکیبی(سخنرانی، کنفرانس، تحقیق، گفتگو)سپری نمود که خود مستلزم برنامه‌ریزی و داشتن طرح درس می‌باشد.
نکته3: در مورد شیوه اولویت‌بندی سوالات و تنظیم پرسش‌ها و بهره گیری از سایت‌های پشتیبانی محتوایی در تکمیل و تنظیم نهایی پرسش‌ها برای جلسات آینده، در شماره‌های قبلی نشریه معارف به ویژه شماره 104 (ویژه نامه روش تدریس نیازمحور) مطالب سودمندی ذکر شده است.
در ادامه بهتر است قبلاً نسبت به ایجاد بی‌نظمی و سر و صدا تذکرات لازم داده شود. البته کمی بی‌نظمی اجنتاب‌ناپذیر است. شایسته است قبلاً آموزش دانشکده را نسبت به محتوای کلاس نیازمحور آگاه نمود. توصیه می‌گردد شروع این کار با حوصله و درایت و توضیحات کافی توسط استاد صورت پذیرد. در پایان جلسه متناسب با تقویم تحصیلی، موضوعات مربوط به هر جلسه تدوین و در طرح درس گنجانده می‌شود.
جلسه چهارم: این جلسه در واقع شروع اولین اجرای طرح در یکی از موضوعات درسی است؛ که تجربه همکاران در این زمینه بیانگر سه روش و شیوه در اجرا می‌باشد:
الف. در هر جلسه «تمام گروه‌ها» بر موضوع درسی متمرکز گشته و با بررسی منابع و تقسیم کار بین یکدیگر آماده بحث کلاسی در زمینه مورد نظر می‌باشند. هر هفته برای جلسه آینده موضوع خاص توسط استاد تعیین می‌گردد و اعضای تمام گروه‌ها خود را جهت ارائه مطالب آماده می‌نمایند.
ب. در هر جلسه «یکی از گروه‌ها» عهده‌دار موضوع درسی آن جلسه می‌باشد. مثلاً گروه A امروز عهده‌دار موضوعی است که قبلاً به آنان داده شده است، و بقیه گروه‌ها فقط داوری یا طرح سوال می‌نمایند. نقش استاد نیز بیان مقدمه و اهمیت و راهبری کلاس درس و ارائه پاسخ‌های نهایی به دانشجویان است.
ج. در هر دو هفته، یکی از گروه‌ها و هفته سوم تمام گروه‌ها، عهده‌دار موضوع آن جلسه می‌باشند. به عبارت دیگر در طول دوازده جلسه، هشت جلسه تک تک گروه‌ها جلسه را اداره می‌کنند و چهار جلسه نیز تمام گروه‌ها شرکت در موضوع دارند؛ در نتیجه دوازده موضوع در یک ترم قابلیت اجرا دارد. در این روش همه گروه‌ها در هر جلسه نقش ندارند.
در هر سه روش فوق در اجرای کار گروهی دانشجویان، آنچه مشترک و هماهنگ می‌باشد جمع آوری مستندات مطالب است که توسط سرگروه یا عضو دیگر و یا خودِ استاد، خلاصه و تدوین می‌گردد. این متنِ خلاصه که حاوی نکات و پرسش‌ها و پاسخ‌های کلاسی است، محتوای امتحان پایان ترم قرار می‌گیرد. که باید برای جلسه آینده و حداکثر تا پایان ترم، در اختیار همه گروه‌ها قرار گیرد.
جایگاه کتاب درسی در روش تدریس نیاز محور
شیوه اول: جزوه‌محوری؛ تکلیف کتاب درسی باید روشن گردد. افراطی‌ترین شکل روش تدریس نیاز محور، آن است که کتاب درسی در کلاس موضوعیتی نداشته باشد و منبع درسی دانشجویان فقط مطالبی عنوان شود که به دنبال طرح موضوع و کار گروهی دانشجویان تهیه و توسط استاد تایید نهایی می‌گردد. به این ترتیب این مطالب/منابع، همان متن درسی به حساب می‌آید که جایگزین کتاب می‌شود. برداشت ما آن است که این شیوه تا حدودی مورد توصیه طراحان روش تدریس نیازمحور نیز می‌باشد.
شیوه دوم: تلفیقی از کتاب و جزوه؛ بخشی از کتاب که نزدیک‌تر به مباحث و سوالاتی است که دانشجویان طرح کرده‌اند، انتخاب و از دانشجویان خواسته می‌شود که این صفحات را نیز علاوه بر منابعی که تهیه می‌گردد، برای امتحان مطالعه نمایند.
شیوه سوم: کتاب‌محوری؛ از ابتدای ترم، محورهایی از کتاب (همان سرفصل‌ها) انتخاب می‌گردد و به تعداد جلسات درسی بین گروه‌ها تقسیم شده و مبنای پرسش و پاسخ دانشجویان، همان کتاب درسی است؛ با این تفاوت که در روند اجرای طرح اگر منابع بیشتری برای کلاس اضافه شد، از متن اصلی کتاب کاسته می‌شود. در این زمینه استاد باید متناسب با هر کلاسِ درسی، حذف و اضافه مناسبی داشته باشد تا حجم مطالب زیاد نگردد.
لزوم بازنویسی کُتب درسی
در صورت فراگیرشدن اجرای روش تدریس نیاز محور، باید کلیه کتاب‌های درسی تغییر اساسی یافته و متناسب با طرح اجرایی، شامل خلاصه مطالب، پرسش و منابع، جهت تحقیق و معرفی کار گروهی باشد. در حال حاضر هیچ یک از کتب درسی موجود، قابلیت اجرای طرح نیاز محور را ندارد.
مرحله چهارم: آزمون
از آنجا که روش تدریس نیاز محور، فرایندی است که در طول ترم دانشجویان را به فعالیت و تکاپو وا می‌دارد، ارزشیابی و نمره‌دهی آن نیز می‌بایست در طول ترم صورت پذیرد؛ و نمی‌توان تنها به نمره پایانی بسنده نمود. نمره نهایی دانشجویان در این روش، حاصل فعالیت‌های آنان در طول ترم و امتحان کتبی پایانی است. آنگونه که طراحان محترم این روش برنامه‌ریزی نموده‌اند 8 نمره به فعالیت‌های کلاسی اختصاص یافته و 12 نمره برای امتحان کتبی پایان ترم منظور می‌گردد. می‌بایست 8 نمره کلاسی ضابطه‌مند و با دقت و حوصله و تعریف شده تنظیم گردد تا رضایت دانشجویان را کسب کرده و اعتراضی به دنبال نداشته باشد. امتحان کتبی پایانی مانند روش تدریس‌های سنتی در حیطه‌های بینشی، نگرشی و مهارتی، با همان استاندارد‌های لازم، طراحی و دانشجویان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
نمره کلاسی
در این زمینه می‌بایست استاد فرمی تنظیم نموده و توسط سرگروه یا یک نفر مستقل (یاور استاد) و یا توسط خود، فرم‌ها را تکمیل کند و نمره‌دهی صورت پذیرد. تکمیل این فرم‌ها به سلیقه اساتید، متنوع و مختلف می‌باشد؛ فاکتورهایی چون منابع متعدد، سایت‌ها، طراحی، مسایل هنری، بیان مناسب، مدیریت زمان و غیره می‌تواند ملاک‌های نمره‌دهی قرار گیرد. یکی از چالش‌های جدی در نمره‌دهی کلاسی (8نمره) غیبت برخی دانشجویان در کلاس و عدم رغبت برخی دیگر به کار کلاسی است؛ که روند کار را مشکل می‌نماید.
افراط و تفریط در نمره‌دهی، به عبارت دیگر سخت‌گیری یا آسان‌گیری در نمره کلاسی نیز از دیگر مشکلات این شیوه می‌باشد. از آنجا که طرح نیازمحور به طور کامل در همه کلاس‌ها قابلیت اجرا ندارد اساتید محترم این واحد دانشگاهی از 4 تا 8 نمره به فعالیت کلاسی اختصاص داده‌اند و هماهنگی و یکسان‌سازی در این زمینه امکان پذیر نیست.
در ادامه برای پرهیز از اطاله کلام و تشکر از همه همکاران مجری طرح «تدریس نیاز محور» فقط شیوه نمره‌دهی کلاسی یکی از اساتید واحد کرج ( آقای فرهاد منظوری) ذکر می‌گردد:
فعالیت‌های کلاسی گروهی (6 نمره)
الف. حضور منظم و به موقع در گروه ( 1 نمره)
* به ازای هر جلسه غیبت 25/. نمره کم می‌شود.
* مشارکت تعریف شده(مطالعه مستند و در دست داشتن نتایج مطالعه پیرامون سوال یا موضوع مشخص شده).
ب. شرکت دانشجویان در مباحث گروه‌ها بر اساس تکلیف ارائه شده (2 نمره).
* موضوع مباحث برگرفته از نیاز‌ها و سوالات اولویت‌بندی شده دانشجویان بوده، به این صورت که موضوعات تکلیفی برای بحت درهر هفته برای جلسه بعد مشخص می‌شود و دانشجویان در ابتدای جلسه هفته بعد بر اساس مطالعات خود به‌مدت 30 تا 35 دقیقه در گروه خود به بحث و پاسخ به آن موضوع یا سوال می‌پردازند و طبق سرکشی استاد به گروه‌ها میزان مشارکت تعریف شده افراد مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و دانشجویان نیز علاوه بر آن موظفند نتیجه مطالعه و تحقیق کتبی خود را به استاد ارائه دهند.
ج. ارائه کتبی مستندات مربوط به مطالعه (1 نمره).
* به مدت 20 دقیقه دانشجویان نتیجه بحث خود را بر اساس شماره‌هایی که در گروه دارند به یکدیگر ارائه می‌دهند. مثلاً تمام شماره یک‌های هر گروه در یک جا برای یکدیگر، شماره دو‌ها برای هم و... .
د) ارسال سوالات به سامانه 30001619 واخذ جواب و ارائه پرینت آن به استاد، ضمن توضیح شفاهی مختصر پاسخ دریافتی به همکلاسی‌ها (2 نمره) .
به ازای هر مورد، نیم نمره؛ حداکثر چهار مورد.
امتحان کتبی پایان ترم (14 نمره)
* 70 در صد سوالات از کتاب درسی (دانش خانواده و جمعیت).
* 30 درصد سوالات از جزوه ارائه شده به دانشجویان توسط استاد.
* محتوای جزوه، مطالب تکمیلی برای پاسخ به سوالات و مطالب مورد بحث دانشجویان در گروه‌ها می‌باشد.
* در صورتی که دیگر زمان کافی برای ادامه بحث به شکل شفاهی و گفتگو وجود ندارد، پاسخ تکمیلی در قالب جزوه، در 2 تا 3 صفحه، توسط استاد تهیه و در برخی جلسات برای کامل شدن مباحث و سوالات مورد نیاز مطرح شده دانشجویان، در اختیار سرگروه‌ها قرار می‌گیرد تا برای دیگر اعضای گروه تکثیر نموده و در اختیار آنان قرار دهد.
مشکلات اجرایی طرح
-همانگونه که در گزارش قبلی ذکر گردید، عدم ارسال آیین نامه‌های اجرایی به معاونت آموزش دانشگاه‌ها ـ تا لازم الاجرا شود ـ از مهم‌ترین موانع اجرای طرح تدریس نیازمحور می‌باشد. همچنین با توجه به سختی کار و وقت‌گیر بودن آن حق‌الزحمه مناسبی در نظر گرفته نشده است. در صورت در نظر نگرفتن تمهیدات لازم، ضمانت اجرایی آن در تمام دانشگاه‌ها بعید به نظر می‌رسد.
-با عنایت به شیوه‌های اجرایی تجربه شده در ترم گذشته، اجرای کامل طرح نیاز محور مستلزم اختصاص زمان زیادی است که برای یک استاد، اجرای آن در تمام کلاس‌ها بسیار مشکل به نظر می‌رسد؛ به ویژه اساتید غیر هیأت علمی و مدعو که ناگزیرند ساعات زیادی را در هفته تدریس نمایند.
-تا بررسی و تجزیه و تحلیل کامل طرح و رفع نواقص آن، توصیه می‌گردد فقط در کلاس‌های معدودی طرح اجرا گردد و هنگام انتخاب واحد در آغاز ترم تحصیلی، برخی کلاس‌ها در سایت مشخص و با ظرفیت 30 نفر، تکمیل گردد.
